દેવદાસી પ્રથાઃ ભગવાનના નામે શૂદ્ર દીકરીઓના શરીરનો સોદો

પ્રથાના નામે કેવી રીતે દલિત-આદિવાસી સમાજની કુંવારી નિર્દોષ દીકરીઓનું જાતીય શોષણ કરાતું હતું તેની આ વાત છે. ભારતમાં આ પ્રથા હજારો વર્ષ જૂની હોવા છતાં સમય સાથે તેનું મૂળ સ્વરૂપ બદલાયું છે. દેવદાસીનો સ્પષ્ટ અર્થ છે દેવતાના સેવક બનવું એટલે કે તમારું આખું જીવન દેવતાના ચરણોમાં સમર્પિત કરવું. જો કે કાયદાકીય રીતે તેના પર પ્રતિબંધ મુકવામાં આવ્યો છે. તેમ છતાં, હજુ પણ તેના અધકચરા સમાચારો ક્યાંક સાંભળવા મળી જાય છે. ચાલો જાણીએ શું છે દેવદાસી પ્રથા.
શું છે દેવદાસી પ્રથા?

દેવદાસી પ્રથાની ગણના કુરિવાજોમાં થાય છે. આ પરંપરા હેઠળ નાની છોકરીઓને દેવી/દેવતાઓને પ્રસન્ન કરવા માટે સેવક તરીકે મંદિરોમાં સમર્પિત કરવાની હોય છે. માતા-પિતા તેમની પુત્રીના લગ્ન દેવતા કે મંદિર સાથે કરી દેતા હતા. પહેલાના જમાનામાં, કોઈપણ ઈચ્છા પૂરી થયા પછી પરિવારો દ્વારા આવું કરવામાં આવતું હતું. દેવતા સાથેના લગ્નને કારણે તે દીકરી દેવદાસી કહેવાતી હતી. આ પ્રથા હેઠળ દલિત અને આદિવાસી મહિલાઓને ભગવાને સોંપી દઈને આસ્થાના નામે તેમનું શોષણ કરવામાં આવતું હતું.

દેવદાસી બનવા માટે કોઈ વય મર્યાદા નથી

દેવદાસીઓ માટે કોઈ નિશ્ચિત વય મર્યાદા નથી. પાંચ વર્ષની છોકરી પણ દેવદાસી બની શકે છે અને દસ વર્ષની છોકરી પણ. દેવદાસી બનેલી મોટાભાગની છોકરીઓ દલિત પરિવારો અથવા આદિવાસી પરિવારોની હોય છે.

છઠ્ઠી સદીમાં શરૂઆત થઈ હતી

ઈતિહાસકારોના મતે દેવદાસી પ્રથા સંભવતઃ છઠ્ઠી સદીમાં શરૂ થઈ હતી. હવે ભલે આ પ્રથા પર કાયદેસર રીતે પ્રતિબંધ મુકવામાં આવ્યો હોય, તેમ છતાં દક્ષિણ ભારતમાં ઘણા મંદિરોમાં તે આજે પણ જોવા મળે છે. પદ્મપુરાણમાં એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે કુંવારી કન્યાઓને મંદિરોમાં દાન તરીકે આપવી જોઈએ. શરૂઆતમાં દેવદાસીઓનું સ્થાન ખૂબ જ મજબૂત હતું અને તેઓ સમાજમાં માન-સન્માન ધરાવતી હતી. તે સમય દરમિયાન દેવદાસીઓ બે પ્રકારની હતી. એક, જે નાચ-ગાન કરતી હતી અને બીજી, જે મંદિરની સારસંભાળ કરતી હતી.

મનોકામના પૂર્ણ થતા બાળકીઓને દેવદાસી બનાવી દેવાતી

પહેલાના સમયમાં, રોગો અને યોગ્ય કાળજીના અભાવને કારણે જન્મ સમયે ખૂબ ઓછા બાળકો બચી શકતા હતા. આવી સ્થિતિમાં લોકો મંદિરોમાં જઈને માનતા માંગતા હતા કે જો તેમના બાળકો જીવિત હશે તો તેઓ તેમાંથી એકને દેવદાસી બનાવશે.

દેવતાને મળાવવાના બહાને સંબંધ બનાવાતો

સૌપ્રથમ કુંવારી છોકરીના લગ્ન મંદિરના દેવતા સાથે કરવામાં આવતા હતા. એ પછી તેમને દેવતાની સેવા કરવા માટે મંદિરમાં રાખવામાં આવતી હતી. દરેક મંદિરમાં દેવદાસી માટે એક પૂજારીની નિમણૂક કરવામાં આવતી હતી. દેવતાને મળાવવાના બહાને આ લંપટ પૂજારીઓ દેવદાસીઓ સાથે સેક્સ સંબંધ બાંધતા હતા.

કેવી રીતે દેવદાસી બનાવવામાં આવતી?

દેવદાસી બનાવવા માટેની પદ્ધતિ પણ વિચિત્ર રહેતી. યુવતીને મંદિરે લઈ જવામાં આવતી હતી. સૌપ્રથમ કાળો ધાબળો પાથરવામાં આવે છે અને પછી છોકરીને તેના પર બેસાડવામાં આવે છે. છોકરી માટે સફેદ સાડી લવાય છે. તેને લીલા રંગની બંગડીઓ અને ચાંદીની બંગડીઓ પહેરવામાં આવે છે. ત્યારબાદ 5 દેવદાસીઓને બોલાવીને હુદો હુદો હુદો શ્લોકનો પાઠ કરવામાં આવે છે. તેના કપાળ પર સિંદૂર લગાવવામાં આવે છે અને તેના હાથમાં પહેરામણી આપવામાં આવે છે. એટલું જ નહીં, ગળામાં મણિમાળા પહેરાવવામાં આવે છે.

દેવદાસી પ્રથા પર અનેક પુસ્તકો લખાયા છે

ભારત અને વિદેશના ઈતિહાસકારોએ દેવદાસીઓ વિશે ઘણા પુસ્તકો લખ્યા છે. એન.કે. બાસુનું પુસ્તક 'હિસ્ટ્રી ઓફ પોસ્ટિટ્યૂશન ઈન ઈન્ડિયા', એફએ માર્ગલિનનું પુસ્તક 'વાઇવ્સ ઑફ ધ કિંગ ગોડ, રિચ્યુઅલ્સ ઑફ દેવદાસી', મોતીચંદ્રાનું 'સ્ટડીઝ ઇન ધ કલ્ટ ઑફ મધર ગોડેસ ઇન એન્શિયન્ટ ઇન્ડિયા', બી.ડી. સાત્સોકરનું 'દેવદાસી પ્રણાલીનો ઇતિહાસ' વગેરેમાં આ પ્રથા વિશે વિગતવાર સમજાવવામાં આવ્યું છે. જેમ્સ જે ફ્રેઝરના પુસ્તક 'ધ ગોલ્ડન બો'માં પણ આ પ્રથા વિશે વિગતવાર લખવામાં આવ્યું છે.

જ્યારે રાષ્ટ્રીય માનવ અધિકાર પંચે નોટિસ મોકલી?

દક્ષિણ ભારતના રાજ્યોમાં દેવદાસી પ્રથાની આડમાં દલિત-આદિવાસી મહિલાઓના યૌન શોષણ અને તેમની આજીવિકામાં તેમને પડતી મુશ્કેલીઓ અંગે મીડિયા રિપોર્ટ્સ અને લોકોની પ્રતિક્રિયાઓને ધ્યાનમાં રાખીને રાષ્ટ્રીય માનવ અધિકાર પંચે વર્ષ 2022માં રાજ્યો અને મંત્રાલયોને નોટિસ મોકલી હતી. સદીઓ જૂની આ પ્રથાને કર્ણાટક સરકારે 1982માં અને આંધ્ર પ્રદેશ સરકારે 1988માં ગેરકાયદે જાહેર કરી હતી. એ પછી પણ કર્ણાટકના 15 જિલ્લામાં તે સતત ચાલતી રહી હતી. જેનું પરિણામ એ છે કે આજે પણ દલિત યુવતીઓને દેવદાસી બનાવવામાં આવી રહી છે. દેવદાસી બન્યા બાદ પૂજારીઓ તેમની સાથે શારીરિક સંબંધ બાંધે છે. 

ગર્ભવતી થાય તો તરછોડી દેવાય છે

અહીંથી તેમના જીવનની બરબાદીની વાર્તા શરૂ થાય છે. દેવદાસી બન્યા પછી છોકરીઓ કહેવાતી ઉચ્ચ જાતિના પૂજારીઓની કામવાસનાનો સતત શિકાર બને છે અને ગર્ભવતી થયા પછી તેઓ નિરાધાર બની જાય છે. જેના કારણે તેમની સ્થિતિ દયનીય બની જાય છે. દેવદાસીઓથી જન્મેલા બાળકોને પિતાનું નામ આપવામાં આવતું નથી, બાળકની સંભાળ લેવાની જવાબદારી ફક્ત દેવદાસીઓની જ રહે છે.

આંકડાઓ શું કહે છે?

આંકડાઓની વાત કરીએ તો, નેશનલ હ્યુમન રાઈટ્સના 2013ના રિપોર્ટ અનુસાર દેશમાં 4.5 લાખ દેવદાસીઓ છે. જ્યારે રઘુનાથ રાવની અધ્યક્ષતામાં બનેલા કમિશનના રિપોર્ટ અનુસાર એકલા તેલંગાણા અને આંધ્રપ્રદેશ રાજ્યોમાં જ 80 હજાર દેવદાસીઓ છે. કર્ણાટકમાં દેવદાસીઓની સંખ્યા લગભગ 46 હજાર હોવાનું કહેવાય છે. જો કે, તેમની સંખ્યા આ આંકડાઓ કરતા ઘણી વધારે હોઈ શકે છે, કારણ કે ઘણાં પરિવારોની દીકરીઓને ખૂબ નાની ઉંમરે દેવદાસી બનાવી દેવામાં આવે છે.

સુપ્રીમ કોર્ટે શું કહ્યું?

દેવદાસી પ્રથાને રોકવાની પ્રક્રિયા લાંબા સમયથી ચાલી રહી છે. જેમાં સુપ્રિમ કોર્ટે કર્ણાટક સરકારને છોકરીઓને દેવદાસી બનાવવા પર પ્રતિબંધ લગાવવા સૂચના આપી હતી. 2007માં દેવદાસીઓના બાળકોની વધતી જતી દયનીય સ્થિતિ પર સુપ્રીમ કોર્ટને પત્ર મળ્યો હતો. જેમાં નિરાધાર દેવદાસીઓના બાળકોની દુર્દશા વર્ણવવામાં આવી હતી. જેમાં સુપ્રીમ કોર્ટે આંધ્ર પ્રદેશ સરકાર પાસેથી જવાબ માંગ્યો હતો કે દેવદાસીઓના બાળકોના કલ્યાણ માટે શું કરવામાં આવ્યું છે. બીજી બાજુ, 2004ના માનવ અધિકાર અહેવાલ મુજબ, દેશમાં કુલ 45.9% દેવદાસીઓ વેશ્યાવૃત્તિમાં જતી રહી હતી. બાકીની ખેતી અને મજૂરી કરીને પોતાનું ગુજરાન ચલાવે છે.

આ પણ વાંચો: તમને ખબર છે વૈષ્ણવો શું કામ ‘મહારાજ’ ફિલ્મનો વિરોધ કરી રહ્યાં છે?