સ્વામી રામભદ્રાચાર્ય ‘રામને નહીં ભજનારને ચમાર’ કેમ કહે છે?

મેહુલ મંગુબહેન

તાજેતરમાં કથિત જગદગુરૂ સ્વામી રામભદ્રાચાર્યનો એક વીડિયો સોશિયલ મીડિયામાં વાયરલ થયો છે. એ વીડિયોની ખરાઈ આ લખનારે કરી નથી પણ એ વીડિયોમાં તેઓ કહે છે કે ‘જો રામ કો નહીં ભજતા વો ચમાર હૈં’. બેશક આ વાત વાહિયાત છે જ અને અમુક લોકો એમની ધરપકડની માગણી કરે છે તે પણ યોગ્ય જ છે, પણ મૂળ સવાલ એ પણ છે કે એમણે આવું શું કામ કહ્યું હશે? ધારો કે ભૂલથી કહેવાઈ ગયું હોય તો પણ આવું કેમ કહેવાઈ ગયું?

કથિત જગદગુરૂ સ્વામી રામભદ્રાચાર્ય બેશક હોંશિયાર માણસ છે અને તેઓ રામને નહીં ભજનાર નાલાયક છે, મૂરખા છે, અબુધ છે એમ પણ કહી શક્યા હોત, પણ ‘જો રામ કો નહીં ભજતા વો ચમાર હૈં’ એ તેમના મુખે કેમ આવ્યું એ જાણવું અને સમજવું વધારે જરૂરી છે. 

હકીકત તો એ છે 1358 થી 1518 દરમિયાન વારાણસી યાને કાશીમાં જન્મેલા રૈદાસ ચમારે યાને રવિદાસ યાને સંત રવિદાસે હિંદુ ધર્મના પાખંડીઓની જે પોલ ખોલી નાખી હતી અને અમર શબ્દોથી જે ધોકા ફટકાર્યા હતા તે આ કહેવાતા જગદગુરૂ સ્વામી રામભદ્રાચાર્ય અને તેમના જેવા અનેક પાખંડીઓને હજીયે ચચરે છે અને એટલે જ એમના મહાધૂર્ત મુખે આવા શબ્દો નીકળે છે.

રૈદાસને ભારતીય પરંપરા ભારતીય પરંપરામાં ભક્તિના જ્ઞાનમાર્ગ અને પ્રેમમાર્ગને જોડતી કડી કહેવાય છે. તેઓ સમાજ સામે બાથ ભીડનાર મીરાંબાઈના ગુરૂ પણ ગણાય છે. જોકે, મુદ્દો એ નથી. મુદ્દો એ છે કે વારાણસીના વણકર કબીરની જેમ રૈદાસ ચમાર પણ એક વિદ્રોહી સંતકવિ હતા અને આ કવિએ કરેલો વિદ્રોહ હજી પણ બરકરાર છે અને કહેવાતા જગદગુરૂઓને તે કનડે છે. ઝઘડો ધનુષધારી દશરથપુત્ર સગુણ રામ અને કબીર-રૈદાસના નિરગુણ રામનો છે.  

કબીરની જેમ જ રૈદાસ સીધી ને સટ વાત કરી છે જેને હજીયે પાંખડીઓ મિટાવી શક્યા નથી તેથી તે તેમને કઠે છે. કબીરની વાત ફરી ક્યારેક કરીશું પણ આજે રૈદાસની વાત કરીએ. રૈદાસ ચમાર કેમ કથિત પાંખડીઓને કઠે છે એ સમજીએ એમની વિદ્રોહી કવિતાથી.
રૈદાસ કહે છે:
मस्जिद सों कुछ घिन नहीं, मंदिर सों नहीं पिआर। 
दोए मंह अल्लाह राम नहीं, कहै रैदास चमार॥ 
મતલબ, ન તો મને મસ્જિદથી નફરત છે ન તો મંદિરથી પ્રેમ છે. રૈદાસ ચમાર કહે છે વાસ્તવિકતા તો એ છે કે ન તો અલ્લાહ મસ્જિદમાં વસે છે ન તો રામ મંદિરમાં. 

રૈદાસ સેક્યુલર શબ્દની પણ ભારતને જાણ ન હતી એ વખતે સેક્યુલર યાને કે બિનસાંપ્રદાયિક છે. કથિત જગદગુરૂ સ્વામી રામભદ્રાચાર્યને રૈદાસ હજી પણ કઠે છે, કનડે છે તેનું એક કારણ એ પણ છે કે રામભદ્રાચાર્ય સાંપ્રદાયિક છે. એક તરફ ભવ્ય રામમંદિરની વાત થઈ રહી હોય અને તેની આસપાસ ખૂબ મોટું ઇવેન્ટ મેનેજમેન્ટ ચાલી રહ્યું હોય ત્યારે ‘મંદિરમાં રામ નથી’ એમ કહેનાર રૈદાસ ચમાર સ્વામી રામભદ્રાચાર્યને ન કઠે તો શું કઠે? 

રૈદાસે જન્મગત મહાનતાનો ઇનકાર કર્યો. વાંચો. 
ऊँचे कुल के कारणै, ब्राह्मन कोय न होय। 
जउ जानहि ब्रह्म आत्मा, रैदास कहि ब्राह्मन सोय॥ 
મતલબ, ફક્ત ઊંચા કુળમાં જન્મ લેવાને કારણે જ કોઈને બ્રાહ્મણ ન કહી શકાય. જે બ્રહાત્માને જાણે છે તેને જ ફક્ત બ્રાહ્મણ કહેવડાવવાનો અધિકાર છે. 
રૈદાસ ફક્ત કોને બ્રાહ્મણ કહેવો એની જ વાત નથી કરતા. એ અયોગ્ય વ્યક્તિપૂજાથી પણ ચેતવે છે. 
रैदास ब्राह्मण मति पूजिए, जए होवै गुन हीन। 
पूजिहिं चरन चंडाल के, जउ होवै गुन प्रवीन॥ 
મતલબ, જેનામાં હિન ગુણો છે એવા બ્રાહ્મણને ન પૂજો. એવા બ્રાહ્મણને પૂજવા કરતાં ગુણોમાં પ્રવીણ ચાંડાલને પૂજવો વધારે યોગ્ય છે.

2024માં પણ અમુકની સાચી વાત કહેતા ફાટે છે ત્યારે આ રૈદાસ મધ્યકાળમાં યાને 13મીથી 15મી સદીમાં કહે છે. અમુક મુરખ દલિતો અને બિનદલિતો આજે સાંપ્રદાયિકતાનો ઝંડો ઉઠાવીને ચાલે છે એમણે રૈદાસમાંથી ધડો લેવો જોઈએ. કાશીના વણકર કબીર અને કાશીના ચમાર રૈદાસે જે કહ્યું છે એ ભૂલીને મંજિરા વગાડીને તેઓ પોતાનું જ અહિત કરી રહ્યાં છે.

લોકસભાની ચૂંટણી નજીક છે અને અયોધ્યા નિમિત્તે આજે ચોતરફ રામરાજ્યની વાતો ચાલે છે ત્યારે અયોધ્યાના રાજા રામ અને કબીર-રૈદાસના રામનો તફાવત પણ સમજવો પડશે. જો એ નહીં સમજીએ તો ફક્ત આ જ પેઢી બરબાદ નથી થવાની આવનારી અનેક પેઢીઓ બરબાદ થવાની છે. શું કહે છે રૈદાસ?
माथे तिलक हाथ जपमाला, जग ठगने कूं स्वांग बनाया। 
मारग छाड़ि कुमारग उहकै, सांची प्रीत बिनु राम न पाया॥ 

માથામાં તિલક છે અને હાથમાં જપમાળા એ જગતને ઠગવા માટે લીધેલો વેશ છે. એ ખરો રસ્તો છોડીને ખોટે રસ્તે જવા બરોબર છે. ખરા પ્રેમ વિના રામ મળતો નથી. 
રૈદાસ કહે છે:
हिंदू पूजइ देहरा मुसलमान मसीति। 
रैदास पूजइ उस राम कूं, जिह निरंतर प्रीति॥ 
મતલબ હિંદુ મંદિરને પૂજે છે અને મુસલમાન મસ્જિદને પૂજે છે પણ રૈદાસ એ રામને પૂજે છે જે નિંરતર પ્રેમ છે. રૈદાસનો રામ દશરથપુત્ર રામ નથી. રૈદાસ દશરથપુત્ર રામનો ઇનકાર કરે છે અને ચોખવટ કરે છે કે:
रैदास हमारौ राम जी, दशरथ करि सुत नाहिं। 
राम हमउ मांहि रहयो, बिसब कुटंबह माहिं॥ 
રૈદાસ કહે છે કે મારો રામજી દશરથનો પુત્ર નથી, મારો રામ તો મારી ભીતર વસે છે અને તે વિશ્વના દરેક પરિવારમાં છે.
રૈદાસનો રામ દશરથપુત્ર નથી તો કોણ છે? 
जो ख़ुदा पच्छिम बसै तौ पूरब बसत है राम। 
रैदास सेवों जिह ठाकुर कूं, तिह का ठांव न नाम॥ 

રૈદાસ કહે છે, જો ખુદા પશ્ચિમમાં વસે છે તો રામ પૂર્વમાં વસે છે પણ મારો રામ એ છે જેનું ન તો કોઈ નામ છે ન તો કોઈ ઠેકાણું છે. રૈદાસ નિરગુણ રામની વાત કરે છે. ભીતરના રામની યાને પ્રેમની, કરૂણાની, સન્માન, સ્વાધિનતાની વાત કરે છે. આપણા ગામોમાં એકબીજાને રામ-રામ કહેવાનો રિવાજ હતો. એકબીજાની ખબર-અંતર પૂછવાથી લઈ રામ બોલો ભાઈ રામ સુધી જે રામ આપણને વારસામાં મળ્યો તે આ રામ છે. વડવાઓએ આપણને એ રામ શીખવ્યો હતો પણ પછી ધીમે ધીમે રામનું સાંપ્રદાયિકરણ થયું આપણે રામમાંથી જયશ્રી રામ અને જયજય શ્રીરામ સુધી પહોંચી ગયા છીએ. ઠીક છે કોઈને એ ગમે તો એ રાખે. બંધારણે હક આપ્યો છે પણ બંધારણ ફક્ત અભિવ્યક્તિની આઝાદી જ આપી શકે છે ડહાપણ આપણે જાતે શીખવાનું હોય છે એ યાદ રાખવું જોઈએ. 

રૈદાસ વિદ્રોહી છે પણ એ કોઈથી ભેદ કરવાનું કહેતા નથી. એ કહે છે,
जनम जात मत पूछिए, का जात अरू पात। 
रैदास पूत सब प्रभु के, कोए नहिं जात कुजात॥ 
મતલબ, જન્મ કે જાત ન પૂછો કારણ કે સંસારમાં કોઈ જાતિ નથી. સૌ પ્રભુનાં સંતાનો છે અને કોઈ જાતિ કુજાતિ નથી. 
રૈદાસ જાતિવ્યવસ્થા પર પ્રહાર કરે છે અને ગુલામીનો ઇનકાર કરે છે. 
पराधीनता पाप है, जान लेहु रे मीत। 
रैदास दास पराधीन सौं, कौन करैहै प्रीत॥ 
રૈદાસ ગુલામીને પાપ ગણાવે છે અને કહે છે “પરાધીનતા પાપ છે, જાણી લો ઓ દોસ્ત. જો રૈદાસ પરાધીન હોત તો તેને કોણ પ્રેમ કરત?” ટૂંકમાં, રૈદાસ પ્રેમ અને પરાધીનતા વચ્ચે કેવો મોટો વિરોધાભાસ છે તે દર્શાવે છે. આજે સમાજમાં પ્રેમ તો ઘટી જ રહ્યો છે સામે ગુલામી પણ વધી રહી છે. જો પ્રેમ વધારવો હશે તો ગુલામી છોડવી પડશે. આ ગુલામી વૈચારિક ગુલામી છે. પોતાને સુધરેલા સમજતા દલિતોની અને શહેરી સવર્ણોની વ્યક્તિપૂજામાં ખદબદતી માનસિક ગુલામી જગજાહેર છે એમણે નથી તો રૈદાસમાંથી ધડો લીધો કે નથી આંબેડકરમાથી. કથિત જગદગુરુ રામભદ્રાચાર્યને આ કારણે પણ રૈદાસ કઠે છે કારણ કે તે પ્રેમનો પોકાર કરે છે અને ગુલામીનો ઇનકાર કરે છે.

અને છેલ્લે રૈદાસ સાંપ્રદાયિકોને એટલે પણ કઠે છે કારણ કે તે હિંદુ-મુસ્લિમ બેઉને એક માને છે. રૈદાસ કહે છે:
जब सभ करि दोए हाथ पग, दोए नैन दोए कान। 
रैदास प्रथक कैसे भये, हिन्दू मुसलमान॥ 
મતબલ, જ્યારે દરેકને હાથ-પગ બે છે અને બે આંખો અને બે કાન છે તો આ હિંદુ-મુસલમાન એકબીજાથી અલગ કેવી રીતે થયાં?
જો તમને અયોધ્યાના દશરથપુત્ર રામમાં રસ પડતો હોય તો ભવ્ય મંદિર મુબારક. બાકી કબીર-રૈદાસ વતી રામરામ! 

माला जपूँ ना कर जपूँ, मुख से कहूँ ना राम 
राम हमारा हमें जपे है, हम पायो विश्राम। 
- कबीर साहब

(લેખક વરિષ્ઠ પત્રકાર, લેખક, કવિ અને બહુજન સમાજને સ્પર્શતા વ્યાપક મુદ્દાઓના જાણતલ છે.)

આ પણ વાંચોઃ કદી સાંભળી-વાંચી છે આ વિવેકાનંદ વાણી?