Jyotiba Phule સ્મૃતિ દિવસ સ્પેશ્યિલઃ જ્યોતિબા ફૂલે એટલે 'મહાત્મા' પહેલાના 'મહાત્મા'

મહાત્મા જ્યોતિબા ફૂલેની ગણના ભારતના સર્વકાલીન મહાન સમાજ સુધારકોમાં થાય છે. તેમણે જીવનભર અસ્પૃશ્યતા, નિરક્ષરતા, સ્ત્રીઓ પર થતા અત્યાચાર જેવા સામાજિક દુષણો સામે લડત ચલાવી. આજે તેમનો સ્મૃતિ દિવસ છે ત્યારે ડો. બાબાસાહેબ આંબેડકર પણ જેમને પોતાના ગુરૂ માનતા હતા તેવા ક્રાંતિસૂર્ય જ્યોતિબા ફૂલે વિશે જાણીએ.

મહાત્મા જ્યોતિબા ફૂલેનો જન્મ 11 એપ્રિલ, 1827ના રોજ પુણેમાં થયો હતો. તેમનું પૂરું નામ જ્યોતિરાવ ગોવિંદરાવ ફૂલે હતું. તેમનો પરિવાર માળી તરીકે કામ કરતો હતો. તેથી જ તેમના નામ સાથે ‘ફૂલે’ ઉપનામ જોડવામાં આવ્યું. તેમના પિતાનું નામ ગોવિંદરાવ અને માતાનું નામ ચિમણાબાઈ હતું. જ્યોતિબા ફૂલે માત્ર એક વર્ષના હતા ત્યારે તેમની માતાનું અવસાન થયું હતું. જે બાદ તેમનો ઉછેર સગુણાબાઈ નામની મહિલાએ કર્યો હતો.

જ્યોતિબા ફૂલેનું પ્રાથમિક શિક્ષણ મરાઠીમાં થયું હતું. 1840માં તેમણે સાવિત્રીબાઈ સાથે લગ્ન કર્યા, જેઓ પછીથી પોતે એક મહાન સામાજિક કાર્યકર તરીકે ઉભરી આવ્યા. ફૂલે દંપતિએ સાથે મળીને દલિતો અને મહિલાઓના ઉત્થાન માટે ઘણા પ્રયત્નો કર્યા. મહિલાઓને શિક્ષણ સાથે જોડવા માટે બંનેએ મળીને 1848માં દેશની પ્રથમ કન્યા શાળા ખોલી.

જ્યોતિબા ફુલેએ 1873માં ગરીબો અને દલિતોને સામાજિક ન્યાય આપવા માટે 'સત્યશોધક સમાજ'ની સ્થાપના કરી હતી. સામાજિક ન્યાય માટેના તેમના સંઘર્ષને જોતાં તેમને 1888માં મહાત્માનું બિરુદ આપવામાં આવ્યું હતું.

પ્રેરણા કેવી રીતે મળી?

જો કે, આ પછી પણ દલિતોના જીવનમાં બહુ પરિવર્તન આવ્યું નથી. ધીમે ધીમે ખ્રિસ્તી મિશનરીઓએ તેમને શિક્ષણ સાથે જોડ્યા. કહેવાય છે કે જ્યારે જ્યોતિરાવ 7 વર્ષના હતા ત્યારે તેમણે શાળાએ જવાનું શરૂ કર્યું હતું. પરંતુ તેમના પિતા સામાજિક દબાણને વશ થઈ ગયા અને તેમણે શાળા છોડી દેવી પડી.

ભણતર છોડ્યા પછી જ્યોતિબાએ પિતાને ખેતીમાં મદદ કરવાનું શરૂ કર્યું. પરંતુ તેમની જિજ્ઞાસા અને પ્રતિભાએ ઉર્દૂ-ફારસી વિદ્વાન ગફાર બેગ અને ખ્રિસ્તી પાદરી લિઝીટને પ્રભાવિત કર્યા અને તેઓએ ગોવિંદરાવને તેમના પુત્રને શાળાએ મોકલવા માટે રાજી કર્યા. ગોવિંદરાવ પણ તેમની વિનંતી માટે સંમત થયા અને આ રીતે જ્યોતિબા ફૂલેનો અભ્યાસ ફરી શરૂ થયો.

કારણ કે તેમનું પ્રાથમિક શિક્ષણ મરાઠીમાં જ થયું હતું. 1847માં તેઓ સ્કોટિશ મિશન હેઠળ અંગ્રેજી શાળામાં જોડાયા. જેના કારણે તેમને આધુનિક શિક્ષણની શક્તિનો અહેસાસ થયો અને ન્યાય અને સ્વતંત્રતાનો વિચાર તેમના દિલ-દિમાગમાં ઘર કરી ગયો. હવે તેઓ દરેક બાબતમાં તર્ક અને ન્યાય શોધવા લાગ્યા.

જ્યોતિબા ફુલેને સમજાયું કે જો ભારતમાં દલિતો અને મહિલાઓને આગળ વધવું હોય તો શિક્ષણ સિવાય કોઈ વિકલ્પ નથી. આ વિચાર હેઠળ, તેમણે સૌપ્રથમ સાવિત્રીબાઈ ફુલેને શિક્ષણ સાથે જોડ્યા અને તેમને અહેસાસ કરાવ્યો કે સ્ત્રી હોય કે પુરુષ બંને સમાન છે. આ ઝુંબેશમાં બંનેને સગુણાબાઈ, ફાતિમા શેખ જેવા ઘણા સાથીદારોનો સંપૂર્ણ સહયોગ મળ્યો.

આ વિચારને અમલમાં મૂકવા માટે, એમણે 1848માં દેશની પ્રથમ કન્યા શાળા ખોલી અને હજારો વર્ષોથી શોષિત સમુદાય માટે ન્યાય માટે ધાર્મિક ગ્રંથોને ખુલ્લો પડકાર ફેંક્યો. આ રીતે સાવિત્રીબાઈ ફુલે માત્ર આ શાળાના જ નહીં પરંતુ સમગ્ર દેશના પ્રથમ મહિલા શિક્ષિકા બન્યાં.

મૂળ 1873માં મરાઠીમાં લખાયેલા તેમના પુસ્તક 'ગુલામગીરી'માં જ્યોતિબા ફુલેએ ધાર્મિક ગ્રંથો, દેવી-દેવતાઓ અને સામંતવાદી દળોના ખોટા ઘમંડ પર પ્રહાર કરતા શૂદ્રોને તેમની હીનતાનો ત્યાગ કરીને સ્વાભિમાન સાથે જીવન જીવવા પ્રેરણા આપી હતી. આ પુસ્તકમાં તેમણે માનવીઓ વચ્ચેના ભેદભાવને જન્મ આપતા વિચારો પર તાર્કિક પ્રહારો કર્યા છે. ઉપરાંત, મહિલા શિક્ષણ અંગે જ્યોતિબા ફુલેનો મત હતો કે, "પુરુષોએ મહિલાઓને શિક્ષણથી વંચિત રાખી છે કારણ કે તેઓ ક્યારેય તેમના અધિકારોને સમજી શકતા નથી. "જ્યોતિબા ફુલેએ માત્ર મહિલાઓને શિક્ષણ સાથે જોડવાનો પ્રયાસ કર્યો ન હતો, પરંતુ વિધવાઓ માટે આશ્રમો પણ બનાવ્યા હતા, તેમના પુનર્લગ્ન માટે લડ્યા હતા અને બાળ લગ્ન વિશે લોકોને જાગૃત કર્યા હતા.

જો કે, વર્ષોના સંઘર્ષ પછી, તેઓને સમજાયું કે જો દલિતો અને મહિલાઓને મુખ્ય પ્રવાહમાં જોડવા હોય, તો જાતિ વ્યવસ્થાના ધાર્મિક અને આધ્યાત્મિક આધાર પર હુમલો કરીને દુષ્ટતાને દૂર કરવી પડશે. તેથી 24 સપ્ટેમ્બર 1873ના રોજ, તેમણે 'સત્યશોધક સમાજ'ની સ્થાપના કરી. તેનો મૂળ ઉદ્દેશ્ય તમામ પૌરાણિક માન્યતાઓનો વિરોધ કરીને સમાજને નવેસરથી વ્યાખ્યાયિત કરવાનો હતો.

જ્યોતિબા ફૂલેઃ ડો. આંબેડકરના પણ ગુરૂ

1891માં ભીમરાવ આંબેડકરના જન્મના થોડા મહિના પહેલા, મહાત્મા જ્યોતિબા ફુલેએ આ દુનિયા છોડી દીધી. પરંતુ બંધારણના ઘડવૈયા ડૉ. આંબેડકરે બુદ્ધ અને કબીર જેવા મહાત્માઓની સાથે જ્યોતિબા ફૂલેને પોતાના ત્રીજા ગુરુ માન્યા હતા.

આંબેડકરે બ્રિટિશ ઈતિહાસકારો દ્વારા લખાયેલા ભારતના ખોટા ઈતિહાસ અને સિદ્ધાંતો વિરુદ્ધ લખાયેલ તેમનું પુસ્તક 'શુદ્રો કોણ હતા?' જ્યોતિબા ફુલેને અર્પણ કરતી વખતે લખ્યું હતું કે, “તેમણે હિન્દુ સમાજમાં નીચલી જાતિના લોકોને ઉચ્ચ જાતિ પ્રત્યે પોતાની ગુલામીની ભાવના વિરુદ્ધ જાગૃત કર્યા અને બ્રિટિશ શાસનમાંથી આઝાદી મેળવવા કરતાં સામાજિક લોકશાહીની સ્થાપનાને વધુ મહત્ત્વપૂર્ણ ગણાવી હતી. આ પુસ્તક આદરપૂર્વક મહાત્મા ફુલેની સ્મૃતિને સમર્પિત છે.”

દલિતો અને મહિલાઓ ઉપરાંત જ્યોતિબા ફૂલેએ ખેડૂતોની સમસ્યાઓને પણ નવી ચર્ચા આપી હતી. 1882માં લખાયેલા તેમના પુસ્તક ‘કિસાન કા કોડા’માં તેમણે ખેડૂતોની દુર્દશા દર્શાવી છે.

તેઓ પુસ્તકમાં લખે છે, “બ્રિટિશ અધિકારીઓ, બ્રાહ્મણોના પ્રભાવ હેઠળ, તેમની જવાબદારીઓથી ભાગી જાય છે અને તેઓ શાહુકારો સાથે મળીને, ખેડૂતોનું શોષણ કરે છે અને અહીંથી પૈસા ઉઘરાવે છે અને યુરોપમાં તેમના દેશમાં મોકલે છે. લાચાર ખેડૂત બધું જ સહન કરતો રહે છે.'

28 નવેમ્બર 1890ના રોજ જ્યોતિબા ફૂલેના અવસાન પછી, તેમની પત્ની સાવિત્રીબાઈ ફુલેએ 'સત્યશોધક સમાજ'ની જવાબદારી સંભાળી અને સામાજિક પરિવર્તન માટે તેમની લડત ચાલુ રાખી. વાસ્તવમાં 'સત્યશોધક સમાજ' દ્વારા સામાજિક ન્યાયના સંદર્ભમાં બતાવેલ માર્ગ આજે લગભગ દોઢસો વર્ષ પછી પણ પ્રાસંગિક છે.

આગળ વાંચોઃ આપણી શાળાઓમાં માતા સાવિત્રીબાઈ ફૂલેનો પાઠ કેમ ભણાવાતો નથી?