બાબુ જગજીવન રામઃ એ દલિત નેતા જેમના નામે અનેક વર્લ્ડ રેકોર્ડ બોલે છે

આજે ભારતીય રાજકારણના એક એવા નેતાનો જન્મદિવસ છે જેમના નામે અનેક વર્લ્ડ રેકોર્ડ બોલે છે અને છતાં તેઓ ત્રણ ત્રણ વાર દેશના વડાપ્રધાન બનતા રહી ગયા હતા. વાત છે બાબુ જગજીવન રામની. 5 એપ્રિલ 1908ના રોજ જન્મેલા બાબુ જગજીવન રામને આધુનિક ભારતીય રાજકારણના શિખર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. ઈન્દિરા ગાંધીની સરકારમાં નંબર ટુ હોવા છતાં માત્ર તેમની દલિત જાતિના કારણે મોરારજી દેસાઈ સહિતના તત્કાલિન નેતાઓએ તેમને દેશના વડાપ્રધાન નહોતા બનવા દીધાં એ ચર્ચા આજે પણ સતત થતી રહે છે.

જગજીવન રામ (જન્મઃ ૫ એપ્રિલ ૧૯૦૮, મૃત્યુઃ ૬ જુલાઈ ૧૯૮૬)ને તેમના સમર્થકો આદરથી 'બાબુજી' કહેતા હતા. તેમના લાંબા સંસદીય વર્ષોના જીવનમાં રાષ્ટ્ર પ્રત્યેનું તેમનું સમર્પણ અને વફાદારી અજોડ રહી. તેમનું સમગ્ર જીવન રાજકીય, સામાજિક સક્રિયતા અને વિશિષ્ટ સિદ્ધિઓથી ભરેલું રહ્યું છે. જગજીવન રામે સદીઓથી દલિતો, કામદારો, શોષિત અને પીડિતોના મૂળભૂત અધિકારોના રક્ષણ માટે કરેલી કાયદાકીય જોગવાઈઓ ઐતિહાસિક છે. જગજીવન રામ એક એવું વ્યક્તિત્વ હતા જેમણે ક્યારેય અન્યાય સાથે સમાધાન નહોતું કર્યું અને હંમેશા દલિતોના આદર-સન્માન માટે સંઘર્ષ કર્યો. વિદ્યાર્થી જીવનથી જ તેમણે અન્યાય સામે અવાજ ઉઠાવ્યો. ભારતમાં સંસદીય લોકશાહીના વિકાસમાં બાબુ જગજીવન રામનું ખૂબ જ મોટું યોગદાન છે.

આ પણ વાંચોઃ 1996 બાદ JNU ને મળ્યાં પહેલા દલિત પ્રમુખ, જાણો કોણ છે ધનંજય

એક દલિત પરિવારમાં જન્મેલા, રાષ્ટ્રીય રાજકારણની ક્ષિતિજને આવરી લેનારા બાબુ જગજીવન રામનો જન્મ બિહારની ધરતી પર થયો હતો  જેણે ભારતીય ઇતિહાસ અને રાજકારણમાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી છે. ૫ એપ્રિલ ૧૯૦૮ ના રોજ બિહારના ભોજપુરના ચંદવા ગામમાં જન્મેલા જગજીવન રામના નામ પાછળ પ્રસિદ્ધ સંત રવિદાસનો એક પ્રખ્યાત દોહો - "પ્રભુજી સંગતિ શરણ તિહારી, જગજીવન રામ મુરારી"ની પ્રેરણા હતી. આ દોહામાંથી પ્રેરણા લઈને તેમના માતા-પિતાએ તેમના પુત્રનું નામ જગજીવન રામ રાખ્યું હતું. તેમના પિતા શોભા રામ એક ખેડૂત હતા, જેમણે બ્રિટિશ આર્મીમાં પણ સેવા આપી હતી. આઝાદી પછી, ભારતીય રાજકારણમાં એવા બહુ ઓછા નેતાઓ રહ્યા છે જેમણે એકથી વધુ મંત્રાલયો સંભાળવાના પડકારોને ન માત્ર સ્વીકાર્યા, પરંતુ તેને અંત સુધી સફળતાપૂર્વક આગળ ધપાવ્યા. આધુનિક ભારતીય રાજનીતિના શિખર એવા જગજીવન રામને મંત્રી તરીકે જે પણ વિભાગો મળ્યા, તેમણે પોતાની વહીવટી કાર્યક્ષમતાથી તેનું સફળતાપૂર્વક સંચાલન કર્યું. જગજીવન રામ એવું વ્યક્તિત્વ હતું કે તેઓ એક વખત જે નક્કી કરે તે પૂર્ણ કર્યા પછી જ જંપતા હતા. તેમની પાસે જબરજસ્ત લડાયક શક્તિ હતી. તેમને પડકારોનો સામનો કરવાનું પસંદ હતું.

સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં સક્રિયતા
બ્રિટિશ શાસન દરમિયાન, બાબુ જગજીવન રામે ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસના સભ્ય તરીકે ભારતની સ્વતંત્રતા ચળવળમાં સક્રિય ભૂમિકા ભજવી હતી. આઝાદી બાદ તેમણે કેન્દ્રીય મંત્રી તરીકે સેવા આપી હતી. જગજીવન રામે ગાંધીજીના નેતૃત્વમાં સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં સક્રિય ભૂમિકા ભજવી હતી. તેમણે સ્વતંત્રતા ચળવળમાં તેમની રાજકીય કુશળતા અને દૂરંદેશીતા બતાવી. આ જ કારણ હતું કે તેઓ ગાંધીજીના વિશ્વાસુ અને પ્રિય પાત્ર બન્યા અને રાષ્ટ્રીય રાજકારણના કેન્દ્રમાં આવ્યા. તેમણે સત્યાગ્રહ અને ૧૯૪૨ની ભારત છોડો ચળવળમાં સક્રિયપણે ભાગ લીધો હતો, જેના પરિણામે તેમને ઘણી વખત જેલમાં જવું પડ્યું હતું.

રાજકીય જીવન
જગજીવન રામની રાજકીય કારકિર્દી ત્યારે શરૂ થઈ જ્યારે તેઓ ૧૯૩૬માં બિહાર વિધાન પરિષદના સભ્ય તરીકે નામાંકિત થયા. બીજા વર્ષે તેઓ બિહાર વિધાનસભામાં ચૂંટાયા અને ટૂંક સમયમાં તેમને સંસદીય સચિવ બનાવવામાં આવ્યા. ૨ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૪૬ના રોજ જવાહરલાલ નેહરુની અધ્યક્ષતામાં કામચલાઉ સરકારની રચના કરવામાં આવી હતી. જગજીવન રામને નેહરુની કેબિનેટમાં અનુસૂચિત જાતિના એકમાત્ર નેતા તરીકે સામેલ કરવામાં આવ્યા હતા. તે સમયે તેઓ કેન્દ્રમાં સૌથી યુવા કેબિનેટ મંત્રી હતા અને કામદાર વર્ગ પ્રત્યેની તેમની સદભાવનાને ધ્યાનમાં રાખીને તેમને શ્રમ મંત્રાલય સોંપવામાં આવ્યું હતું. અહીંથી જ સંઘીય સરકારમાં કેન્દ્રીય મંત્રી તરીકે બાબુ જગજીવન રામની યાત્રા શરૂ થઈ હતી.

આ પણ વાંચોઃ ટુ કિલ અ ટાઈગર- એક હચમચાવી નાખતી ડોક્યુમેન્ટરી ફિલ્મ

મંત્રી તરીકે લાંબો કાર્યકાળ
જગજીવન રામ ૧૯૭૧ના ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધ દરમિયાન ભારતના સંરક્ષણ પ્રધાન હતા. તેમણે જવાહરલાલ નેહરુ અને ઈન્દિરા ગાંધીની સરકારમાં શ્રમ પ્રધાન અને સંચાર પ્રધાન તરીકે પણ સેવા આપી હતી. તેઓ ૧૯૭૭ થી ૧૯૭૯ દરમિયાન નાયબ વડા પ્રધાન હતા. બાબુ જગજીવન ૧૯૫૨ થી ૧૯૮૪ સુધી સતત સાંસદ તરીકે ચૂંટાયા. તેઓ સૌથી લાંબો સમય (લગભગ ૩૦ વર્ષ) દેશના કેન્દ્રીય મંત્રી રહ્યા. પહેલા નેહરુની કેબિનેટમાં, પછી ઈન્દિરા ગાંધીના કાર્યકાળમાં અને છેલ્લે જનતા સરકારમાં નાયબ વડાપ્રધાન તરીકે સેવા આપી. કેન્દ્ર સરકારમાં તેમની લાંબી કારકિર્દી દરમિયાન, તેમણે શ્રમ, કૃષિ, સંચાર, રેલ્વે અને સંરક્ષણ જેવા ઘણા પડકારજનક મંત્રાલયો સંભાળ્યા. તેમણે શ્રમિકોની સ્થિતિમાં અને તેમની સામાજિક-આર્થિક સુરક્ષા માટે જરૂરી સુધારા લાવવા માટે ચોક્કસ કાયદાની જોગવાઈઓ કરી, જે આજે પણ આપણા દેશની શ્રમ નીતિનો મૂળ આધાર છે.

દલિત સમાજને નવી દિશા આપી
જગજીવન રામને ભારતીય સમાજ અને રાજકારણમાં દલિતોના મસીહા તરીકે પણ યાદ કરવામાં આવે છે. તેઓ સ્વતંત્ર ભારતના એવા કેટલાક નેતાઓમાંના એક હતા જેમણે રાજનીતિની સાથે સાથે દલિત સમાજને નવી દિશા આપી. તેમણે એવા લાખો અને કરોડો દલિત લોકોનો અવાજ ઉઠાવ્યો જેમને ઉચ્ચ જાતિના લોકો સાથે ચાલવાની મનાઈ હતી, જેમની પાસે ખાવા માટે અલગ વાસણો હતા, જેને સ્પર્શવું પાપ માનવામાં આવતું હતું અને જેઓ હંમેશા બીજાની દયા પર જીવતા હતા. જગજીવન રામ, જેઓ પાંચ દાયકા સુધી સક્રિય રાજકારણનો હિસ્સો હતા, તેમણે તેમનું સમગ્ર જીવન દેશની સેવા અને દલિતોના ઉત્થાન માટે સમર્પિત કર્યું. બાબુ જગજીવન રામ ૬ જુલાઈ,૧૯૮૬ ના રોજ અવસાન પામ્યા, તેઓ સામાજિક અને રાજકીય સક્રિયતાનો વારસો છોડતા ગયા. તેમને ભારતના સૌથી આદરણીય અને પ્રભાવશાળી નેતાઓમાંથી એક તરીકે યાદ કરવામાં આવે છે, જેમણે તેમનું સમગ્ર જીવન સામાજિક ન્યાય અને સમાજના પછાત વર્ગોના ઉત્થાન માટે સમર્પિત કર્યું હતું.

બાબુજીના જીવનના ઓછા જાણીતા તથ્યો
- જગજીવન રામ ભારતીય બંધારણ સભાના સૌથી યુવા સભ્યોમાંના એક હતા અને તેમણે ભારતના બંધારણનો મુસદ્દો ઘડવામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી.
- તેઓ ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસના સભ્ય હતા પરંતુ બાદમાં તેમણે ભારતમાં સમાજવાદી ચળવળમાં જોડાવા માટે પાર્ટી છોડી દીધી હતી. ૧૯૮૧માં તેમણે પોતાની પાર્ટી કોંગ્રેસ (જગજીવન) બનાવી હતી.
- ભારત સરકારમાં મહત્વનો હોદ્દો ધરાવતા અને કેન્દ્રીય કેબિનેટ મંત્રી બનનાર પ્રથમ દલિત હતા.
- તેઓ બિહારના એવા કેટલાક દલિતોમાંના એક હતા જેમણે બ્રિટિશ ભારતમાં ઉચ્ચ શિક્ષણ મેળવ્યું હતું.
- જગજીવન રામ મહિલા અધિકારો માટે અગ્રેસર રહ્યા અને તેમણે ભારતીય સમાજમાં મહિલાઓના સશક્તિકરણ માટે કામ કર્યું હતું.
- તેઓ લેખક અને કવિ પણ હતા. તેમણે તેમની આત્મકથા “જગજીવન રામઃ એન્ડ હિઝ ટાઈમ્સ” અને “બ્લેક એન્ડ વ્હાઇટ” શીર્ષકથી કવિતા સંગ્રહ સહિત ઘણાં પુસ્તકો લખ્યા હતા.
- તેઓ દલિતોના ઉત્થાન માટે તેમના પ્રયાસો માટે જાણીતા હતા. તેમણે જ્ઞાતિના ભેદભાવ સામે લડત આપી અને દલિતોને શિક્ષણ અને રોજગારીની તકો પૂરી પાડવાનું કામ કર્યું.
- બાબુ જગજીવન રામ પછી વર્તમાનમાં મલ્લિકાર્જુન ખડગે એકમાત્ર નેતા છે જેઓ ઈન્ડિયન નેશનલ કૉંગ્રેસના પ્રમુખ બન્યા છે.

આગળ વાંચોઃ આપણી શાળાઓમાં માતા સાવિત્રીબાઈ ફૂલેનો પાઠ કેમ ભણાવાતો નથી?