વોટ્સએપ ચેનલ ફોલો કરવા અહીં ક્લિક કરો.
જ્યારે રેણુએ કહ્યું, ‘પદ્મશ્રી સન્માન હવે મારા માટે પાપશ્રી બની ગયું છે!’
ક્લાસિક કૃતિઓના સર્જક ફણિશ્વરનાથ રેણુની આજે જન્મજયંતિ છે. ચાલો તેમના એક પ્રસંગને યાદ કરીએ.
KhabarAntar
- હિદાયત પરમાર
મૈલા આંચલ, મારે ગયે ગુલફામ, લાલ પાન કી બેગમ જેવી અનેક ક્લાસિક કૃતિઓના સર્જક ફણિશ્વરનાથ રેણુની આજે જન્મજયંતિ છે. રેણુને આમ તો આપણે તેમના લેખનને કારણે યાદ કરીએ છીએ, પરંતુ એ સિવાયમાં તેમનામાં બીજી એક મહત્વની બાબત હતી તેમની પ્રતિબદ્ધતા, જેના વિશે બહુ ઓછી વાત થાય છે. ત્યારે અહીં આવા જ એક પ્રસંગને યાદ કરીએ.
4 માર્ચ 1921 ના રોજ સ્વદેશી ઓળખ અને લોકજીવનના મહાન નિર્માતા ફણીશ્વરનાથ રેણુનો જન્મ બિહારના ઔરાહી હિંગણા, અરરિયામાં થયો હતો. રેણુએ 'મૈલા આંચલ', 'મારે ગયે ગુલફામ(તીસરી કસમ)', 'લાલ પાન કી બેગમ', 'ઋણલ-ધનજલ', 'નેપાલી ક્રાંતિકથા', 'પરતી પરિકથા' અને આવી અન્ય ઘણી સશક્ત રચનાઓથી સમગ્ર સાહિત્ય જગતમાં એક અપ્રતિમ ઓળખ બનાવી હતી. રેણુ હંમેશાં પોતાની રચનાઓથી ધરતીપુત્રોના સંઘર્ષને વ્યક્ત કરવાનું ચાલુ રાખ્યું હતું. તેમની પ્રતિબદ્ધતા હંમેશાં આ ધરતીપુત્રો સાથે સંપૂર્ણ જવાબદારી સાથે નિભાવી. માનવજીવનની દરેક લાગણીની સૂક્ષ્મ અભિવ્યક્તિ રેણુના લેખનમાં હાજર છે, પરંતુ એક વસ્તુ જે સર્વોપરી છે તે છે તેમની પ્રતિબદ્ધતા, જેના વિશે તેઓ પોતે વારંવાર કહેતા હતાઃ “મારા માટે પ્રતિબદ્ધતાનો એક જ અર્થ એ છે કે જનતા માટે પ્રતિબદ્ધ રહેવું, બાકી બધું બકવાસ છે.” તેમની પ્રજા આજે પણ કોસીના સૂકા વિસ્તારથી લઈને ગંગાના કિનારે, પૂર્ણિયા, પટના, દિલ્હી અને મુંબઈના નાના-મોટા કારખાનાઓ સુધી તનતોડ મહેનત કરતી જોવા મળી જાય છે. પૂર, ભૂખમરો, ભ્રષ્ટાચાર, આપખુદશાહી અને શોષણના દરેક સ્વરૂપ જે તેમની રચનાઓમાં જોવા મળે છે તે આજે પણ એવા ને એવા હાજર છે.
તેમના સમયના ડાબેરી વિચારકોએ રેણુ જેવા મહાન સર્જકના લખાણો અને પ્રતિબદ્ધતાને નકારવાનો પૂરેપૂરો પ્રયાસ કર્યો, પરંતુ નિષ્ફળ ગયા. પોતાની વાસ્તવિક રચનાઓ, તેમનો પ્રામાણિક વણાટ અને નિર્ભય અભિવ્યક્તિના બળ પર રેણુએ દરેક ઘેરાબંધીને ઘૂંટણિયે પડવા પર મજબૂર કરી. સામાન્ય લોકોમાં તેમની રચનાઓ વધુને વધુ લોકપ્રિય બનતી ગઈ અને તેમને ભરપૂર પ્રેમ મળ્યો.
વિવેચકોને જવાબ આપતા રેણુએ લખ્યું છે - "તારા માટે મેં લાખો શબ્દો સહન કર્યા". મતલબ એ કે તેઓ પોતાની જનતાને કહેવા માંગતા હતા કે જુઓ જ્યારે મેં તમારી જિંદગી, બોલી, ભાષા, રહેણીકરણી, સંઘર્ષને તમારી હકીકતમાં ચિત્રણ કર્યું, તો લોકોએ મને ગમાર, ગામઠી અને અસભ્ય જેવા અલંકારોથી નવાજ્યા. પરંતુ તે રેણુજીનો અદમ્ય જોમ અને કર્મઠતા હતી કે તેઓ ન તો ઝૂક્યા કે ન રોકાયા. તેની પરાકાષ્ઠા ત્યારે જોવા મળી જ્યારે 1974ની કટોકટીના વિરોધમાં તેમણે માત્ર સરકારી પેન્શન જ નહીં પરંતુ પદ્મશ્રી ને ‘પાપશ્રી’ કહીને પણ પરત કર્યો. આનાથી વધુ પ્રગતિશીલ ઉદાહરણ શું હોઈ શકે?
તે પત્ર જે તેમણે તત્કાલિન રાષ્ટ્રપતિને તેમનો પદ્મશ્રી ખિતાબ પરત કરવા માટે લખ્યો હતો તે ધ્યાનથી વાંચો, દરેક શબ્દ આપણા સમય અને સમાજનો જીવંત દસ્તાવેજ છે. સત્તાના વિરોધમાં માનનારા એક એવા લેખકની પ્રામાણિકતાનો એ સાક્ષી છે જે પોતે સત્તાનો પ્રતિપક્ષ બનવામાં ભરોસો રાખતો હતો, તેઓ ન કોઈના અનુયાયી હતા, ન તો કોઈ ઝંડા કે ડંડાની રાજનીતિના ગુલામ. એ પત્રમાં તેમણે લખ્યું હતું કે,
પ્રિય રાષ્ટ્રપતિ મહોદય,
21 એપ્રિલ, 1970 ના રોજ તત્કાલિન રાષ્ટ્રપતિ વરાહગિરી વેંકટગિરીએ મને વ્યક્તિગત યોગ્યતા માટે સમ્માનાર્થે પદ્મશ્રી એનાયત કર્યો હતો. ત્યારથી લઈને આજદિન સુધી મને શંકા છે કે ભારતના રાષ્ટ્રપતિની નજરમાં એટલે કે ભારત સરકારની નજરમાં એ કયો વ્યક્તિગત ગુણ છે, જેના માટે મને પદ્મશ્રીથી નવાજવામાં આવ્યો છે.
1970થી 1974ની વચ્ચે દેશમાં અનેક ઘટનાઓ ઘટી છે. તે ઘટનાઓમાં, મને લાગે છે કે બિહાર આંદોલન અભૂતપૂર્વ છે. લોકનાયક જયપ્રકાશ નારાયણના નેતૃત્વ હેઠળ પટનામાં 4થી નવેમ્બરે, લોકોની ઇચ્છાને દબાવવા માટે લોકો અને લોકનાયક પર આયોજિત લાઠીચાર્જ એ જૂઠાણા અને દમનની પરાકાષ્ઠા હતી.
તમે જે સરકારના રાષ્ટ્રપતિ છો તે સરકાર ક્યાં સુધી જુઠ્ઠાણા, દમન અને રાજ્યની હિંસાનો સહારો લઈને જનતાની ઈચ્છાને દબાવવાનો પ્રયાસ કરતી રહેશે? આવી પરિસ્થિતિમાં મને લાગે છે કે 'પદ્મશ્રી'નું સન્માન હવે મારા માટે ‘પાપશ્રી’ બની ગયું છે. સાભાર હું આ સન્માન પરત કરું છું. ધન્યવાદ.
ભવદીય
ફણીશ્વરનાથ રેણુ
નિર્મલ વર્માએ આમ ને આમ રેણુને ‘સંત લેખક’ ન હોતા કહ્યા.
આ પણ વાંચો : ખાવાના વાસણ ન હોય તો રોટલી હાથમાં રાખીને ખાવ પણ તમારા બાળકોને ભણાવો
Khabarantar.com ના બહુજન સમાજને સમર્પિત સમાચારોની નિયમિત અપડેટ મેળવવા માટે અમારી વોટ્સએપ ચેનલને ફોલો કરો. અહીં ક્લિક કરો.
