કંધો સે મિલતે હૈ કંધે, કદમોં સે કદમ મિલતે હૈ, હમ ચલતે જબ ઐસે તો દિલ દુશ્મન કે હિલતે હૈ..

૧૯૭૧ માં ચૂંટણીમાં પૂર્ણ બહુમતી મેળવ્યા પછી, અવામી લીગે પૂર્વ પાકિસ્તાનની સ્વાયત્તતાનો આગ્રહ રાખ્યો. પશ્ચિમ પાકિસ્તાનના શાસકે સૈન્ય ક્રેકડાઉન અને દમન સાથે જવાબ આપ્યો. પરિણામે, લગભગ દસ મિલિયન (૧,૦૦,૦૦,૦૦૦) પૂર્વ પાકિસ્તાનીઓ ભારત તરફ વળ્યા. જેની ભારતીય અર્થવ્યવસ્થા પર પ્રતિકૂળ અસર થઈ. જ્યારે ભારતે પાકિસ્તાનને પૂર્વ બંગાળમાંથી શરણાર્થીઓને તેમના ઘરે પાછા ફરવા માટે શરતો નક્કી કરવાનું કહ્યું ત્યારે તેમણે ૩ ડિસેમ્બર, ૧૯૭૧ના રોજ ભારત પર હુમલો કરીને આ મુદ્દાને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે લાવવાની માંગ કરી. યુદ્ધ પૂર્વ અને પશ્ચિમ એમ બંને મોરચે લડવામાં આવ્યું હતું. ભારતે પૂર્વી મોરચે આક્રમક વ્યૂહરચના અને પશ્ચિમી મોરચે રક્ષણાત્મક વ્યૂહરચના અપનાવી હતી.

પૂર્વીય મોરચો

પૂર્વી મોરચા પર ભારતીય સેનાએ 13 દિવસના યુદ્ધમાં પાકિસ્તાન આર્મીના ચાર વિભાગો અને ૩૦,૦૦૦ અર્ધ-લશ્કરી દળોને હરાવ્યા હતા. ભારતીય સેનાના ત્રણ કોર્પ્સ અને ૧૦૧ કોમ્યુનિકેશન ઝોન એરિયાએ આ યુદ્ધમાં ભાગ લીધો હતો.

ભારતીય XXXIll (૩૩) કોર્પ્સ (૨૦ માઉંટેન ડિવિઝન, ૭૧ માઉન્ટેન બ્રિગેડ) એ પૂર્વ પાકિસ્તાનના ઉત્તર-પશ્ચિમ સેક્ટરમાં યમુના અને પદ્મા નદીઓ વચ્ચે કામગીરી હાથ ધરી હતી. સેક્ટરનો બચાવ ૧૬ પાક દળ અને ૩૦૦૦ અર્ધ-લશ્કરી દળો દ્વારા કરવામાં આવી રહ્યો હતો. જ્યારે ભારતીય બ્રિગેડ પચાગઢ-ઠાકુરગાંવ ધરી પર આગળ વધ્યું, ત્યારે વિભાગે સેક્ટરની કમર લાઇન પર, એટલે કે હિલી વિસ્તાર પર હુમલો કર્યો. આખરે ૧૧ ડિસેમ્બર, ૧૯૭૧ના રોજ તેમાં ઘટાડો કરવામાં આવ્યો. કોર્પ્સે રંગપુર અને બોગરાના દુશ્મન ગઢ પર પણ કબજો કર્યો, દુશ્મનને ભારે જાનહાનિ પહોંચાડી અને તેના લગભગ 17 હજાર સૈનિકોને કબજે કર્યા. આ ઓપરેશન્સમાં ૪૭૧ માર્યા ગયા અને ૧૪૫૦ ઘાયલ થયા.

કોર્પ્સ Il (૨) (૯ ઈંન્ફન્ટ્રી ડિવિઝન, ૪ માઉંટેન ડિવિઝન) એ પૂર્વ પાકિસ્તાનના દક્ષિણ-પશ્ચિમ સેક્ટરમાં ઓપરેશન હાથ ધર્યું હતું. આ ક્ષેત્ર ઉત્તરમાં પદ્મા નદી, પૂર્વમાં જમુના નદી અને દક્ષિણમાં બંગાળની ખાડીથી ઘેરાયેલું હતું. 8 બટાલિયન સાથે એક પાક પાયદળ વિભાગ આ ક્ષેત્રનો બચાવ કરી રહ્યું હતું.

૪ માઉન્ટેન ડિવિઝન (પર્વતીય વિભાગે) આ સેક્ટરના ઉત્તર ભાગમાં ઓપરેશન હાથ ધર્યું હતું. તે જીવનનગર, કોટચંદપુર, સુઆડીહ, જનેંદિયા અને મગુરા થઈને લડ્યા. તેમણે કુશ્તિયામાં દુશ્મનના સખત પ્રતિકારને પણ વટાવી દીધો. ડિવિઝન ૧૫ ડિસેમ્બરે મધુમતીના પશ્ચિમ કિનારે એક નિર્ણાયક યુદ્ધ લડ્યા.

૯ ઈંન્ફ્ન્ટ્રી ડિવિઝન (પાયદળ વિભાગે) ગરીબપુર-જેસોર-ખુલના ધરી પર કોર્પ્સ સેક્ટરના દક્ષિણ ભાગમાં ઓપરેશન હાથ ધર્યું હતું. તેમણે બુરિંડા અને જેસોર કબજે કર્યું અને પછી ખુલના તરફ આગળ વધ્યા. પાક બ્રિગેડ કમાન્ડરે ૧૭મા, ૩૭૦૦ સૈનિકો સાથે અહીં આત્મસમર્પણ કર્યું.

ઉત્તરથી ૧૦૧ કોમ્યુનિકેશન ઝોન એરિયા (એક બટાલિયન સાથે ૯૫ બ્રિગેડ અને FJ સેક્ટર) દ્વારા પૂર્વ પાકિસ્તાનમાં વધુ એક દબાણ કરવામાં આવ્યું. તે પૂર્વમાં મેઘના, પશ્ચિમમાં જમુના અને દક્ષિણ-પશ્ચિમમાં પદ્માથી ઘેરાયેલા વિસ્તારને આવરી લે છે. ઝોને બે બાજુઓ પર તેનો હુમલો શરૂ કર્યો. બ્રિગેડ કમાલપુર-જમાલપુર-માધુપુર ધરી પર આગળ વધ્યું અને કમાલપુર અને જમાલપુર ખાતે સખત વિરોધનો સામનો કરવો પડ્યો. હવાઈ અને આર્ટિલરી શક્તિના ભારે ઉપયોગે આખરે આ ગઢ પર દુશ્મનના પ્રતિકારને તોડી નાખ્યો. ૧૦મીની રાત્રે દુશ્મન જમાલપુરથી ભાગી નીકળ્યાં અને પીછેહઠ દરમિયાન ભારે જાનહાનિ થઈ.

દરમિયાન, FJ ફોર્સે હાલુઘાટ-મૈમનસિંહ ધરી પર ઝડપી પ્રગતિ કરી. હલુઘાટ ખાતે પાક માટે સ્થિતિ કાબૂ બહાર નીકળી ગઈ હતી અને બચાવ બટાલિયન સંપૂર્ણપણે નાશ પામી હતી. ફોર્સે ૧૧મીએ મૈમનસિંહ અને ૧૨મીએ માધુપુર કબજે કર્યું. આ તે સમય હતો જ્યારે ભારતીય IV(૪) કોર્પ્સ ઢાકાના પૂર્વી દરવાજા પર દસ્તક દઈ રહી હતી. પાક કમાન્ડર ગભરાઈ ગયો અને પૂર્વ તરફથી આવેલા ખતરાનો સામનો કરવા માટે આ સેક્ટરનો બચાવ કરી રહેલી નાની સેનાને પાછી ખેંચી લીધી. આનાથી ૧૦૧ કોમ્યુનિકેશન ઝોન એરિયાને પડકાર વિના આગળ વધવા માટે સક્ષમ બનાવ્યું. તાંગેલ ખાતે ૨ પેરા લેન્ડિંગ અને તેના પૂંગલી બ્રિજને સુરક્ષિત કરવાથી પણ CZA ફોર્સને આગળ વધવામાં મદદ મળી હતી. તે એફજે સેક્ટર હતું (બે બટાલિયન દ્વારા મજબૂત) જે આખરે ૧૬મીએ ઢાકા પહોંચ્યું.
  
પરંતુ પૂર્વ પાકિસ્તાનમાં સૌથી મહત્વપૂર્ણ દબાણ IV(૪) કોર્પ્સ (૮,૫૭,૨૩ ડિવિઝન, Kilo ફોર્સ, પૂર્વ બંગાળ બટાલિયન) દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું. તે ઉત્તરમાં સિલ્હેટથી દક્ષિણમાં ચિત્તગોંગ સુધીના વિસ્તારને આવરી લે છે. બે પાક વિભાગો દ્વારા સેક્ટરનો બચાવ કરવામાં આવ્યો હતો.

૮ માઉન્ટેન ડિવિઝન સિલ્હેટ વિસ્તારમાં કાર્યરત હતું અને પાક ૧૪ ડિવિઝનનો સામનો કરી રહ્યું હતું. તેની ૮૧ બ્રિગેડ કલૌરા-સિલહેટ ધરી પર અને ૫૯ બ્રિગેડ કલૌરા-ફેન્ચુગંજ-સિલહેટ ધરી પર આગળ વધી. તેણે રસ્તામાં તમામ વિરોધનો નાશ કરીને સિલ્હટ તરફ કૂચ કરી. ડિવિઝને ૧૪ ડિસેમ્બરે સિલ્હટ પર કબજો કર્યો. ૧૭ ડિસેમ્બરના રોજ, પાક સેનાના ૧૦૭ અધિકારીઓ અને ૬૫૦૦ સૈનિકોએ ૮ ડિવિઝન સમક્ષ આત્મસમર્પણ કર્યું.

.૫૭ ડિવિઝન (૭૧,૩૧૧ બ્રિગેડ્સ) અગરતલા-અખૌરા-આશુગંજ- ઢાકા ધરી પર કાર્યરત હતું. ૩ ડિસેમ્બરે અખૌરા નજીક ગંગાસાગર પરના પ્રારંભિક હુમલા દરમિયાન, ૧૪ ગાર્ડ્સના લાન્સ નાઈક આલ્બર્ટ એક્કાએ અસાધારણ બહાદુરી દર્શાવી હતી. ૫ ડિસેમ્બરના રોજ, વિભાગે બે બ્રિગેડ સાથે અખૌરા પર હુમલો કર્યો અને બચાવ કરતી ૨૭ પાક બ્રિગેડને કારમી હાર આપી. તે પછી આશુગંજ તરફ આગળ વધ્યું અને પાક બ્રિગેડ તરફથી તીવ્ર વળતો હુમલો થયો. દરમિયાન, ડિવિઝનની ૬૧ બ્રિગેડે કોમિલા-માયનામતી-દાઉદકાંડી ધરી પર આગળ વધીને ૧૦ ડિસેમ્બરના રોજ દાઉદકાંડી પર કબજો કર્યો. ૬૧ બ્રિગેડના આ પગલાથી ૧૧૭ પાક બ્રિગેડને લાલમાઈ અને કોમિલ્લા ખાતે સારી રીતે તૈયાર સંરક્ષણ ખાલી કરવા અને માયનામતી પર પાછા પડવાની ફરજ પડી.આનાથી ભારતીય ૨૩ ડિવિઝનને આગળ વધારવામાં મદદ મળી.

IV (૪) કોર્પ્સ સેક્ટરમાં દક્ષિણનો ભાર હિમતનગર-લક્ષમ-ચાંદપુર ધરી પર ૨૩ વિભાગ (૮૩,૧૮૧,૩૦૧ બ્રિગેડ્સ) દ્વારા વહન કરવામાં આવ્યો હતો. તેણે લક્ષમ ખાતે ૫૩ પાક બ્રિગેડને સંપૂર્ણ રીતે ઘેરી લીધું અને તેને ખતમ કરી દીધું. ડિવિઝને ૯ ડિસેમ્બરે ચાંદપુર કબજે કર્યું, ૧૪ ડિસેમ્બરે મેઘના પાર કર્યું અને પછી ૧૦૧ કોમ્યુનિકેશન ઝોન વિસ્તાર પછી ૧૬ મીએ ઢાકા પર દબાવ્યું. આગળ, દક્ષિણમાં ચટગાંવ પર દ્વિ-પક્ષીય હુમલો કરવામાં આવ્યો. ઉત્તરીય હૂકનું નેતૃત્વ ૮૩ બ્રિગેડ દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું અને દક્ષિણ હૂકનું નેતૃત્વ કિલો ફોર્સ દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું. નબળા પ્રતિકાર પછી દુશ્મને ૧૬ મીએ આત્મસમર્પણ કર્યું. એવું કહેવાય છે કે ઢાકામાં ગવર્નર સચિવાલય પર IAF લડવૈયાઓ દ્વારા ચોક્કસ રોકેટ હુમલાએ આત્મસમર્પણ કરવાનો પાકિસ્તાનનો નિર્ણય ઝડપી કર્યો.

.

૧૬ ડિસેમ્બરે ૧૬:૩૦ કલાકે લેફ્ટનન્ટ જનરલ એએકે નિયાઝીએ ૯૩,૦૦૦ નિયમિત અને પેરા-મિલિટરી જવાનો સાથે લેફ્ટનન્ટ જનરલ જે.એસ. અરોરા સમક્ષ આત્મસમર્પણ કર્યું. પૂર્વીય મોરચા પર યુદ્ધ ભારત માટે સંપૂર્ણ વિજય સાથે સમાપ્ત થયું.

સૌજન્ય: સાગા ઓફ વેલોર પરમવીર ચક્ર એન્ડ અશોકચક્ર (અંગ્રેજી પુસ્તક)
અનુવાદ: હિદાયત પરમાર

આ પણ વાંચો : દિયોદરમાં ફૂલે-શાહુ લાઈબ્રેરી દ્વારા બહુજન યુવાનો માટે ફ્રી પોલીસ કોન્સટેબલ બેચ શરૂ કરાઈ

Khabarantar.com ના બહુજન સમાજને સમર્પિત સમાચારોની નિયમિત અપડેટ મેળવવા માટે અમારી વોટ્સએપ ચેનલને ફોલો કરો. અહીં ક્લિક કરો.