'માન્યવર' બનવું સહેલું છે, 'બહેનજી' બનવું અઘરું છે

ભારતીય રાજનીતિમાં ગળાકાપ સ્પર્ધા, જીવલેણ સંઘર્ષ, કાવતરાં અને ચાલાકીનો દબદબો છે. અહીં અસંખ્ય હરીફો અને દુશ્મનો છે - આપણાં, અજાણ્યા, અંદરથી અને બહારથી પણ. આવી સ્થિતિમાં આજે બહેનજી કે તેમના જેવા કોઈ નેતાના વિકલ્પ તરીકે ઉભરી આવવું કોઈપણ માટે અત્યંત મુશ્કેલ લાગે છે. આ સ્થાને પહોંચવા માટે વ્યક્તિએ આખું જીવન સંઘર્ષમાં પસાર કરવું પડે છે, અને તો જ કેટલીક શક્યતાઓ પેદા થઈ શકે છે.

1977 થી તેમના સંઘર્ષ અને યોગ્ય સમયે સચોટ નિર્ણય લેવાની તેમની અદ્વિતીય ક્ષમતાના બળ પર બહેનજી (માયાવતી) એ તમામ વિરોધીઓ અને અવરોધોને પાર કર્યા અને આજે બહુજન રાજકારણમાં ટોચ પર પહોંચી ગયા છે. તેમના હરીફો પણ તેમના સંઘર્ષના વખાણ કરે છે. તેમના નેતૃત્વની વિશેષતા એ છે કે તેમણે તેમના અંગત અને રાજકીય જીવનમાં સતત પડકારોનો સામનો કર્યો અને તેને હરાવ્યા.

માન્યવર કાંશીરામ બનવું કેમ સરળ છે?

તેનાથી વિપરીત, માન્યવર કાંશીરામ બનવું પ્રમાણમાં સરળ છે. અહીં કોઈ સીધો હરીફ નથી - ન બહારથી, ન અંદરથી. તેમજ કોઈ જીવલેણ સંઘર્ષ પણ કરવો પડતો નથી. મિશનનું મેદાન ખાલી છે, જ્યાં માત્ર દ્રઢ નિશ્ચય, ત્યાગ, બલિદાન, સમર્પણ અને અસરકારક કાર્ય યોજનાની મદદથી તમે એ મુકામ સુધી પહોંચી શકો છો જ્યાં માન્યવર સાહેબ કાંશીરામ પહોંચ્યા હતા. તેમનું વ્યક્તિત્વ એવું છે કે જે કોઈપણ એકવાર તેમના વિચારો સાથે જોડાય છે, તે હંમેશને માટે તેમના મિશનનો હિસ્સો બની જાય છે.

'માન્યવર' બનવા માટે બીજા કોઈ સાથે સ્પર્ધા કરવાની જરૂર નથી. તે સંપૂર્ણપણે પોતાના પર જીત મેળવવાનો મામલો છે. જ્યારે 'બહેનજી' બનવા માટે વ્યક્તિએ ન માત્ર પોતાની જાતને મજબૂત બનાવવી પડે છે, પરંતુ હજારો-લાખો પ્રતિસ્પર્ધીઓને પણ પછાડવા પડે છે. આ તાકાત અને વ્યૂહરચનાનો ખેલ છે, જેમાં વિરોધીને નબળો પાડીને જ જીત મેળવી શકાય છે. રાજકારણનું આ એક મોટું સત્ય છે.

રાજકારણ અને મિશનની વાસ્તવિકતા

ભારતમાં રાજકારણ હવે સામ, દામ, દંડ, ભેદ અને છળકપટનું પર્યાય બની ગયું છે. આમાં દરેક પગલે ષડયંત્ર અને ચાલાકીથી આગળ વધવું પડે છે. પરંતુ મિશનનો માર્ગ આનાથી અલગ છે. મિશનમાં કોઈને હરાવીને આગળ વધવાની ફરજ નથી. તે એક સ્પર્ધા-મુક્ત પ્રક્રિયા છે, જ્યાં સ્વ-વિકાસ અને સામાજિક પરિવર્તન માટે કામ કરવાનું હોય છે.

'માન્યવર' કાંશીરામ સાહેબ મિશનનું પ્રતીક છે, જ્યારે 'બહેનજી' સંગઠનની સંરચનાનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. બંને એકબીજાના પૂરક છે. 'માન્યવર' વિના 'બહેનજી' બની શકવું લગભગ અશક્ય છે, કારણ કે માન્યવરે એ મિશનનો પાયો નાખ્યો છે, જેના વિના સંગઠનાત્મક રાજકારણનું માળખું ઊભું રહી શકે નહીં.

પાઠ અને પડકાર

વિડંબના એ છે કે સમાજમાં કામ કરતા ઘણા સાથીદારો 'બહેનજી' જેવા બનવા માંગે છે, જ્યારે 'માન્યવર' જેવા બનવાની કોશિશ બહુ ઓછા લોકો કરે છે. આંદોલન સામે આ સૌથી મોટો પડકાર છે. માન્યવર જેવા બન્યા વિના બહેનજી બનવું અશક્ય છે. એ ત્યાં સુધી કે બહેનજી પોતે પણ કોઈને રાજકારણના શિખર સુધી ન પહોંચાડી શકે, કારણ કે તેઓ પોતે સાહેબ નથી.
તેથી, એ જરૂરી છે કે આપણે સૌથી પહેલા 'માન્યવર' બનવાના માર્ગને સમજીએ, કારણ કે ત્યાંથી જ નેતૃત્વની સાચી શરૂઆત થાય છે. મિશન અને રાજનીતિના આ સત્યને જેટલું જલ્દી સ્વીકારવામાં આવશે તેટલું બહુજન આંદોલન માટે સારું રહેશે.

ડૉ. રાજકુમાર (લેખક દિલ્હી યુનિવર્સિટીની દયાળસિંહ કૉલેજમાં ભણાવે છે.)

આ પણ વાંચો: બાબાસાહેબ થિયરી છે તો માન્યવર પ્રેક્ટિકલ છે