દલિતો અને ગણેશોત્સવઃ અહીંથી હું ભવ તરી શકું, અહીંથી ડૂબી શકું..

હું હરિયાણાની છું. હું છેલ્લા બે વર્ષથી આંબેડકરની ભૂમિ મુંબઈમાં રહું છું. મારા માટે આંબેડકરવાદીઓના સંપર્કમાં આવવાનો આ શ્રેષ્ઠ સમય છે. હું સમજી ગઈ છું કે 'આંબેડકરવાદ' શબ્દના અનેક રંગો અને સ્તરો છે. આંબેડકરવાદ એ એક નોંધપાત્ર અને ગતિશીલ દર્શન છે.

કૉલેજમાં મારો એક સહાધ્યાયી આંબેડકરવાદનો મોટો પ્રચારક છે; જ્યારે પણ તેને તક મળે છે ત્યારે તે 'જય ભીમ'ના નારા લગાવે છે. એક દિવસ જ્યારે હું હોસ્ટેલમાં પાછી આવી રહી હતી, ત્યારે મેં કંઈક એવું જોયું જેણે મને આંચકો આપ્યો અને મને ઊંડે સુધી વિચારવા મજબુર કરી. મારા ક્લાસના એ જ આંબેડકરવાદીઓ ગણેશ ઉત્સવ નિમિત્તે સિદ્ધિવિનાયક ગણેશની પૂજા કરવા લાઈનમાં ઊભા હતા. હું થોડો સમય રાહ જોતી રહી અને આખરે મારા મિત્ર સાથે વાત કરવા ગઈ. તેણે મને કહ્યું, તેં મને મંદિરમાં જોયો છે તે બીજા કોઈને ન કહેતી. 

તેણે કહ્યું કે તેનો પરિવાર તેને આવું કરવા દબાણ કરે છે અને અન્ય ઘણાં બૌદ્ધ અને અનુસૂચિત જાતિના લોકો પણ અહીં દર્શન માટે આવે છે. આ મુલાકાતે મને ખૂબ જ પરેશાન કરી અને મારા મનમાં ઘણાં પ્રશ્નો ઉભા થવા લાગ્યા. મેં ગણેશ ચતુર્થી અને બીજા ઘણા હિંદુ તહેવારો વિશે વાંચવાનું શરૂ કર્યું. હું ઘણાં આંબેડકરવાદીઓને મળી છું જેઓ આંબેડકરના વારસાને અનુસરવાનો દાવો કરે છે, પરંતુ તેઓ હજુ પણ હોળી અને ગણેશ ચતુર્થી જેવા તહેવારો ઉજવે છે. તેઓ આવનારી પેઢીને કેવો સંદેશ આપી રહ્યા છે તેની તેમને કોઈ પરવા નથી. જ્યારે પણ હું કોઈ આંબેડકરવાદીને મંદિરમાં પૂજા કરતા જોઉં છું, ત્યારે મારી આંખો સામે બાબાસાહેબ, પેરિયાર અને ગાડગે મહારાજના ચહેરા તરવરવા લાગે છે. હું વિચારું છું કે તેઓ આવું શા માટે કરે છે?

આ લેખ એ સમજાવવાનો પ્રયત્ન છે કે, હું કેમ માનું છું કે, આપણે દલિત-બહુજનોએ હિંદુ તહેવારોમાં ભાગ ન લેવો જોઈએ? તેના બદલે આપણે બાબાસાહેબ, જોતિબા ફુલે, સાવિત્રીબાઈ ફુલે, બુદ્ધ, ગાડગે મહારાજ, અન્નાભાઉ સાઠે, પેરિયાર, આયોથી થસ્સર અને અન્ય દ્વારા બહુજન મહાનુભાવો દ્વારા આપવામાં આવેલા નિર્દેશોનું પાલન કરવું જોઈએ. જો તમે આ મહાન નેતાઓ અને ચિંતકો દ્વારા લખેલા લેખો વાંચશો, તો તમે જોશો કે તેમણે ક્યારેય હિંદુ તહેવારોની ઉજવણીને પ્રોત્સાહન આપ્યું નથી. હકીકતમાં, તે સમય અને શક્તિનો વ્યય કરતી તમામ પ્રકારના આયોજનોની વિરુદ્ધ હતા.

આ પણ વાંચો: શું હોળીનો તહેવાર દલિત, આદિવાસી, ઓબીસીએ ઉજવવો જોઈએ?

1956 માં નાગપુરમાં બાબા સાહેબના નેતૃત્વમાં બૌદ્ધ ધર્મમાં પરિવર્તન એ આંબેડકરવાદીઓ માટે એક ઐતિહાસિક ક્ષણ છે. આ એક મહાન પ્રતીકાત્મક અર્થની ક્ષણ હતી, જ્યારે અસ્પૃશ્ય જાતિઓએ 'નવો જન્મ' લીધો હતો. બૌદ્ધ ધર્મમાં પરિવર્તન પાછળના તર્ક પરના તેમના ભાષણમાં બાબા સાહેબે કહ્યું, "બૌદ્ધ ધર્મને સમજ્યા વિના મારી પાસે ન આવો. તમારે 'શા માટે બૌદ્ધ ધર્મ?' એ પ્રશ્ન પૂછવો જોઈએ; તમારે તેને સારી રીતે સમજવું જોઈએ." 

એ જ ભાષણમાં બાબા સાહેબે તેમના અનુયાયીઓને 22 વ્રત લેવા કહ્યું. ત્રીજી પ્રતિજ્ઞા કહે છે: 'હું ગૌરી, ગણપતિ અને અન્ય હિંદુ દેવી-દેવતાઓમાં શ્રદ્ધા રાખીશ નહીં કે તેમની પૂજા કરીશ નહીં. બાબા સાહેબે આપેલી આ પ્રતિજ્ઞાઓ પાછળનો હેતુ એ સમજવાનો છે કે 'આપણાં' લોકો હજુ પણ હિંદુ ધર્મના પ્રભાવ હેઠળ છે. આ તહેવારો લોકોને 'બ્રાહ્મણવાદી આધિપત્ય' હેઠળ આંખો બંધ કરીને જીવવા સિવાય બીજું કંઈ આપતા નથી. આ પ્રતિજ્ઞાઓ આપણને સમજાવે છે કે આપણે હિંદુ ધર્મનો ભાગ નથી; આપણી પોતાની ઓળખ અને સંસ્કૃતિ છે. પરંતુ દુઃખની વાત એ છે કે આંબેડકરવાદી અને બૌદ્ધ ઉપદેશોના વાસ્તવિક સારનો પ્રચાર કરવામાં આપણે નિષ્ફળ રહ્યા છીએ. હું અંગત રીતે કોઈને દોષ આપતી નથી. મારો ઈરાદો મારી જાતને સુધારવાની તાત્કાલિક જરૂરિયાત જણાવવાનો છે. મને તાજેતરમાં મારા ફોન પર એક મેસેજ મળ્યો જેમાં લખ્યું હતું: 'દેવી, ગૌરી, ગણપતિચ્યા રોગાચી કે સાથ અલી આહે. બાબાસાબાંચી લસ ટોચૂન ધ્યા. (જેનો અર્થ થાય છેઃ દેવી, ગૌરી, ગણપતિની મહામારી ફેલાઈ ગઈ છે, બાબા સાહેબની રસી મૂકાવીને ઈલાજ કરાવો.)

ગણેશ ઉત્સવની જાહેર ઉજવણી પૂણેના ચિતપાવન બ્રાહ્મણ બાલ ગંગાધર તિલક દ્વારા કરવામાં આવી હતી. તેમણે શિવાજી અને ગણેશ ઉત્સવ દ્વારા તેમના મનુવાદી વિચારોનો પ્રચાર કરવા માટે કામ કર્યું હતું. જો આપણે તેને વિગતવાર જોઈએ તો ખ્યાલ આવે છે કે, ગણેશ ઉત્સવનો ઉપયોગ મહાત્મા ફુલે દ્વારા શરૂ કરવામાં આવેલા "સત્યશોધક જલસા"ને કાઉન્ટર કરવા માટે કરવામાં આવ્યો હતો. આ એ સમય હતો જ્યારે મહાત્મા ફુલેના વિચારો દાવાનળની જેમ ફેલાઈ રહ્યા હતા. તેઓ લોકોને 'ભટ, બ્રાહ્મણ, કલામ, કસાઈ'ના વર્ચસ્વ વિશે જાગૃત કરી રહ્યા હતા અને લોકોને બ્રાહ્મણવાદી વર્ચસ્વ સામે એક કરી રહ્યા હતા. મહાત્મા ફુલે તર્ક અને સામાન્ય જ્ઞાનના કટ્ટર સમર્થક હતા. તેમણે ગણેશની પૂજાની નિંદા કરી અને આ મરાઠી કવિતામાં બહુજન સમુદાયને અપીલ કરી:

पशुपरिसोन्दपोर्मानावाचे !! सोंगगनोबाक की ग्रंथियाँ !!
बाईसोन्दरावारिथेवुनियाबुड !! फुकिटोशेम्बुड्सोंडे से !!
अंतेजसीदुर, भटालाडुडेटो !! नाकानेसोलिटोकांडेगनु !! 
रौंद कर मिट्टी बना दी!! केलदाबु - धेर्यभाद्रपदी !!
गनोबाचीपूजाभाविकादवित्तो !! हरम का हिसाब - पित्ती !!
जयमंगलमूर्ति जयमंगलमूर्ति !! तालियों के साथ गतिनित्य !!
पर्व की नवेद्रवेभोंदति!! वातिखिरपतिधूर्तभट !!
जातिमारवादी गरीबनदिति!! देवलबंधटिकीर्ति के लिए !!
देवाजी की नवज्गलापिडिटी !! जाति निर्धारण अस्वीकार करें!!
खरेदेवभक्तदेहकष्टवीति !! पोषण के घर का!!
अजनासिजनानपंगल्यान्नदं !! यह स्मृति निर्माता है!!
भोलावरकारिता दिलिहूल !! स्मरण ही फल है!!
क्षत्रियरामचधुरतबनेदास!! गांठि शिवाजी!!
व्यर्थ कर्वीतुलादनेदिभता!!
स्वजाति के लिए बोधिले पाखंड !! धर्मखंडखरेजोति !!…
(स्रोत : फुलेसंग्रवद्मय पृष्ठ क्रमांक 471. -महाराष्ट्र शासन प्रति.)

મહાત્મા ફુલે તમામ પ્રકારની સામાજિક અસમાનતાના વિરોધી હતા. તેમણે તમામ જાતિના લોકો માટે શિક્ષણના મહત્વ પર ભાર મૂક્યો હતો; તેમનું માનવું હતું કે કહેવાતી નીચલી જાતિના લોકોના અંધશ્રદ્ધા અને પછાતપણાને દૂર કરવામાં શિક્ષણ મદદરૂપ થઈ શકે છે. તેમણે 1873માં 'સત્યશોધક સમાજ'ની સ્થાપના કરી અને અનેક પુસ્તકો લખ્યા - જેમાં સૌથી મહત્વપૂર્ણ ગુલામગીરી (ગુલામગીરી) છે. તેમણે વર્ચસ્વ ધરાવતી જાતિઓ દ્વારા રજૂ કરાયેલા વર્ણનનો સામનો કરવા માટે બહુજનોને સાથે લાવવાનો પ્રયાસ કર્યો. જેથી વર્ચસ્વ ધરાવતી જાતિઓ દ્વારા રજૂ કરવામાં આવતા આખ્યાનોનો સામનો કરી શકાય.

આ પણ વાંચો: આટલું રેશનલ લખ્યું છતાં તમે લોકોએ હોળી સળગાવી, શરમ ન આવી?

ટિળકે ફૂલેનો સીધો મુકાબલો નહોતો કર્યો, પરંતુ તેમણે હિંદુ વસ્તીના બે નબળી કડીઓઃ રાષ્ટ્રવાદ અને ધર્મ પર ધીમે ધીમે રમીને ફૂલેના જાતિવિરોધી આંદોલનને નુકસાન પહોંચાડ્યું હતું. ટિળકે જ્યારે ફુલેનું જાતિવિરોધી સામાજિક આંદોલન તેની ચરમસીમાએ પહોંચી રહ્યું હતું ત્યારે જ ભારતના લોકોને રાષ્ટ્રવાદી અને ધાર્મિક આધારે એક કર્યા હતા. તેમણે ભારતીય હિંદુ વસ્તીને બ્રિટિશ સામ્રાજ્ય સામે એક થવાની અપીલ કરી અને જાણીજોઈને સમાજના આંતરિક મતભેદોને અવગણ્યા.

ગણેશ વિસર્જન (મૂર્તિનું પાણીમાં વિસર્જન) પ્રથાની ઉત્પત્તિ વિશે એક રસપ્રદ વાર્તા છે. ટિળકે ગણેશ મૂર્તિ રાખવા માટે ખુલ્લા જાહેર પંડાલો બનાવવાની પ્રથા શરૂ કરી અને તમામ જાતિના લોકો તેમાં પ્રવેશવા લાગ્યા. કહેવાય છે કે આવા જ એક પંડાલમાં એક દલિત વ્યક્તિ મૂર્તિને સ્પર્શ કરવા આગળ આવતા બ્રાહ્મણોમાં ભારે હોબાળો મચાવ્યો હતો. તેમણે હિંદુ સામાજિક માપદંડોની પવિત્રતા અને તેના ઉલ્લંઘન માટે તિલક પર દોષારોપણ કરવાનું શરૂ કર્યું. એવું કહેવાય છે કે તહેવારના અંતે મૂર્તિને પાણીમાં વિસર્જિત કરવાની બીજી વિધિ રજૂ કરીને તિલકે ખૂબ જ ચતુરાઈથી આ ઘર્ષણને સંભાળી લીધું. કહેવાય છે કે આ રીતે વિસર્જનની વિધિ વિકસિત થઈ, જેથી નીચલી જાતિના સ્પર્શથી અપવિત્ર થયેલી મૂર્તિને શુદ્ધ કરી શકાય.

બાબાસાહેબ આંબેડકરે તેમના નિબંધમાં ગણેશની ઉત્પત્તિની પૌરાણિક કથા પર ટિપ્પણી કરતા લોકોને હિંદુ તહેવારોની ઉજવણી કરવાનું બંધ કરવા વિનંતી કરી. તેમણે કહ્યું કે, "હિંદુ દેવતાઓની ઉત્પત્તિની વાર્તાઓ ખૂબ જ વિચિત્ર છે. એક દિવસ શંકર ક્યાંય બીજે ચાલ્યા ગયા હતા ત્યારે પાર્વતી સ્નાન કરી રહી હતી. બીજાની નજરથી બચવા તેણે પોતાના શરીરના મેલમાંથી ગણેશજીની મૂર્તિ બનાવી. પાછો આમનો તર્ક છે કે દેવતાઓએ શુદ્ધ હોવું જોઈએ. અને આવા અશુદ્ધ અને વિચિત્ર ગણેશને કોઈ કેવી રીતે અનુસરી શકે? 

આ પણ વાંચો: ધર્મની તાકાત શું છે?

બાબાસાહેબે એ પણ કહ્યું કે, “તમને મૂર્ખ બનાવવા માટે દેવતાઓ વિશેની વાર્તાઓ ઘડવામાં આવે છે, અને તમે બધા આવી ખોટી વાર્તાઓમાં ફસાઈ ગયા છો. જો તમે પંઢરી, અલંદી, જેજુરી કે અન્ય કોઈ દેવતાની પૂજા કરવાનું ચાલુ રાખશો તો મારે તમારો બહિષ્કાર કરવાનો આદેશ આપવો પડશે. તે સિવાય દેવતાઓ પ્રત્યેની તમારી દિવાનગી સમાપ્ત થશે નહીં, અને તમારી પ્રગતિ પણ નહીં થાય." આજના તર્કસંગત અને વિજ્ઞાનના યુગમાં આપણે બાબાસાહેબના આ વિચારોને અપનાવવા જોઈએ. (લેખન અને ભાષણ, ભાગ 18, પૃષ્ઠ નં. 364).

પેરિયાર તમિલનાડુના મહાન સમાજ સુધારક છે. તેમણે સ્વાભિમાન ચળવળ અને દ્રવિડ કઝગમની શરૂઆત કરી. તેમને દ્રવિડ ચળવળના પિતા તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. તેમણે મહિલાઓ અને દલિતો માટે સ્વાભિમાન અને સમાન અધિકારોની હિમાયત કરી હતી. તે બ્રાહ્મણવાદી તાકાતો સામે ઉભા રહ્યા હતા. યુવાનીમાં જ તેઓ સમજી ગયા હતા કે કેટલાક લોકો નિર્દોષ દલિત યુવાનોને છેતરવા માટે ધર્મનો ઉપયોગ કરે છે. 1953માં, તેમણે જાહેરમાં હિંદુ દેવી-દેવતાઓની મૂર્તિઓ તોડીને મૂર્તિપૂજાનો વિરોધ કર્યો.

ગાડગે મહારાજ મહારાષ્ટ્રના અન્ય એક સમાજ સુધારક હતા જે લોકોને ધાર્મિક વિધિઓની ચુંગાલમાંથી મુક્ત કરવા આંબેડકર અને પેરિયારની સાથે ઉભા હતા. તેમણે શારીરિક અને માનસિક સ્વચ્છતાના મહત્વ પર પણ ભાર મૂક્યો હતો. તેઓ દૃઢપણે માનતા હતા કે તહેવારો 'અત્યાચારનું મીઠું આવરણ' છે અને જાતિની સર્વોપરિતાને કાયમ રાખે છે. ગાડગે મહારાજ થોડા સરળ પ્રશ્નો પૂછીને ગણેશ પૌરાણિક કથાની અતાર્કિકતાને છતી કરે છે.

जब माला से, क्या कोई पैदा हुआ है?
एक मूर्ति बनानी चाहिए, क्या कोई इतनी खाद रखता है? 
(क्या कभी कोई मैल से जन्म लेता है? क्या किसी के शरीर पर इतनी मैल होती है कि उसकी मूर्ति बनाई जा सके?)
भाकड़ ने ऐसी कहानी लिखी, भगवान के नाम पर तुमने लूटा?
धीरे-धीरे सब कुछ हो गया, क्या आप अन्य बुद्धिमत्ता को समझते हैं?
(क्या ये बकवास कहानियाँ फैलाकर उन्होंने आपको लूटा? क्या बेतुकी कहानियों को सच में बदलकर अब आपको यकीन हो गया है?) 

મારા કેટલાક મિત્રો દલીલ કરે છે કે ગણેશ ઉત્સવ લોકો માટે રોજગારીનું સર્જન કરે છે. તેઓ એવી પણ દલીલ કરે છે કે તહેવારો તમામ હિંદુઓમાં એકતાને પ્રોત્સાહન આપે છે. પરંતુ, હું તેમને પૂછું છું કે શું આ તહેવારોથી જાતિ અને સામાજિક ભેદભાવ દૂર થાય છે? નરી આંખે જોઈ શકાય છે કે વિવિધ જાતિના પોતાના ગણેશ પંડાલો છે, જે એકબીજાથી અલગ છે. બ્રાહ્મણો પાસે તેમના પોતાના ગણેશ છે અને તેને અન્ય નીચલી જાતિઓ દ્વારા સ્થાપિત ગણેશ કરતાં શ્રેષ્ઠ ગણવામાં આવે છે. 

આ પણ વાંચો: શું આર્યન પૉલીટિક્સ સામે બહુજનવાદી વિચારધારા આધારિત રાજકીય સત્તા જ વિકલ્પ છે?

નોંધવા જેવું બીજું પાસું એ છે કે ઉચ્ચ જાતિઓ નીચલી જાતિઓ દ્વારા મનાવવામાં આવતા ઉત્સવને કેવી રીતે જુએ છે. તેઓ મુંબઈમાં આંબેડકર જયંતિની ઉજવણીની ટીકા કરતા કહે છે કે દલિતોમાં નાગરિક ભાવના નથી અને તેઓ શહેરને ગંદુ કરે છે. પરંતુ હોળી અને ગણપતિ વિસર્જન દરમિયાન તેઓ પર્યાવરણને થતા નુકસાનની નોંધ લેતા નથી. હરિયાણામાં ગણેશ ઉત્સવ આટલા મોટા પાયે ઉજવવામાં આવતો નથી. પરંતુ મને ડર છે કે ટેલિવિઝન પર સાંસ્કૃતિક પ્રચારને કારણે તે ટૂંક સમયમાં ઉત્તર ભારતના મોટાભાગના રાજ્યોમાં ફેલાઈ જશે.

ગણેશ ઉત્સવ અને હોળી જેવા હિંદુ તહેવારો ઉજવવાનું દલિત નેતાઓનું તાજેતરનું વલણ ચિંતાજનક છે. અન્ય ઘણા સુશિક્ષિત ડોકટરો, વકીલો, એન્જીનીયરો અને ચાર્ટર્ડ એકાઉન્ટન્ટ્સે અન્ય જાતિઓ સાથે પ્રતીકાત્મક રીતે ભળી જવા અને તેમની સંપત્તિનું પ્રદર્શન કરવા માટે એક દિવસ માટે તેમના ઘરોમાં ગણેશ સ્થાપિત કરવાનું શરૂ કર્યું છે. વિદ્યાર્થીઓ પણ તેમના નેતાઓ અને રાજકારણીઓથી પ્રભાવિત થઈ રહ્યા છે તે નવાઈની વાત નથી. મને લાગે છે કે આ એક ચિંતાજનક ચલણ છે; આ ક્રાંતિ માટે પ્રતિકૂળ હશે. આપણે યાદ રાખવાની જરૂર છે કે બાબા સાહેબે શું કહ્યું હતું, "માણસ નશ્વર છે. વિચારો પણ નશ્વર છે. એક વિચારને પ્રચાર-પ્રસારની એટલી જ જરૂર છે જેટલી છોડને પાણીની જરૂર હોય છે. નહિંતર બંને સુકાઈ જશે અને મરી જશે."

(કવિતા ચૌહાણ હરિયાણાની છે અને તેણે LLB કર્યું છે. તે હાલમાં TISS, મુંબઈ ખાતે એમફિલનો અભ્યાસ કરી રહી છે. તેણીએ મેન્યુઅલ સ્કેવેન્જિંગ પર સંશોધન કર્યું છે અને હવે તે મફત કાનૂની સહાય અને ભારતમાં તેની સામાજિક-આર્થિક અસરો વિષય પર કામ કરી રહી છે.)

(શીર્ષક પંક્તિ- કવિ કિસન સોસા)

આ પણ વાંચો: જગન્નાથજીની રથયાત્રા બૌદ્ધ ધર્મની ત્રિરત્ન યાત્રા છે?