દલિત રાજનીતિઃ અહીંથી જવાય રણ તરફ, અહીંથી નદી તરફ...

આ વખતની લોકસભા ચૂંટણીમાં બે બાબતો સ્પષ્ટપણે સામે આવી છે. પહેલી વાત એ કે શોષિત, દલિત અને વંચિત સમાજે આગળ આવીને ચૂંટણીમાં ભાગ લીધો. એટલું જ નહીં ચૂંટણી પહેલા જે અશક્ય લાગતું હતું તે પણ કરી બતાવ્યું. ચૂંટણીના પરિણામો આવ્યા ત્યારે અબકી બાર 400 પારનો લગાવનાર ભાજપ 240 સીટો અને સમગ્ર NDA ગઠબંધન 293 સીટો પર સમેટાઈ ગયું હતું. બીજું, આ વખતે દલિત રાજકારણે નવું વલણ અપનાવ્યું. એક તરફ, બહુજન સમાજ પાર્ટી (BSP) ઉત્તર પ્રદેશમાં 9.39 ટકા મત મેળવવા છતાં એક બેઠક મેળવવા માટે તરસી ગઈ, તો બીજી તરફ સહારનપુર રમખાણો દરમિયાન ચર્ચામાં આવેલા ચંદ્રશેખર આઝાદે પોતાના માટે નગીના બેઠક જીતીને દલિત રાજનીતિને એક નવો વિકલ્પ આપ્યો.

દલિત રાજનીતિની દશા અને દિશા પર વાત કરીએ તે પહેલા આપણે તેના ભૂતકાળ પર નજર કરીએ. દલિત રાજકારણની શરૂઆત ડૉ. આંબેડકરે કરી હતી અને તે પણ ત્યારે, જ્યારે અંગ્રેજો આ દેશ પર રાજ કરતા હતા. ઈતિહાસ 1930-32 દરમિયાન લંડનમાં યોજાયેલી પ્રથમ અને બીજી ગોળમેજી પરિષદની નોંધ કરે છે, જેમાં ડૉ. આંબેડકરે અસ્પૃશ્ય તરીકે ઓળખાતા સમુદાયો માટે અલગ ચૂંટણીની માંગણી કરી હતી. આને દલિત રાજકારણની શરૂઆત ગણવી જોઈએ. જો કે ગાંધીજીએ યરવડા જેલમાં આમરણાંત ઉપવાસ કરીને આ માંગને ફગાવી દીધી હતી, પરંતુ તેઓ દલિત રાજકારણના વિસ્તારને રોકી શક્યા ન હતા.

આ પણ વાંચોઃ કોંગ્રેસ 100 બેઠકો જીતી શકી નથી, છતાં તેના ચહેરા પર જીતની ચમક કેમ છે?

 ડો. આંબેડકરે આ રાજકારણને શિડ્યૂલ કાસ્ટ ફેડરેશન દ્વારા વિસ્તાર્યું. આઝાદી પછી, બંધારણ સભાની ખરડા સમિતિના અધ્યક્ષ તરીકે ડૉ. આંબેડકરે સંસદ-વિધાનસભા તેમજ સરકારી નોકરીઓ અને ઉચ્ચ શિક્ષણમાં દલિત જાતિઓ માટે અનામતનો અધિકાર સુનિશ્ચિત કરીને દલિત રાજકારણનો પાયો મજબૂત કર્યો. તેઓ ચૂંટણીના રાજકારણમાં આને સાકાર થતું જોવા માંગતા હતા, તેથી તેમણે રિપબ્લિકન પાર્ટી ઓફ ઈન્ડિયા (RPI)ની રચના કરી. પરંતુ આરપીઆઈને આકાર આપે તે પહેલા જ 6 ડિસેમ્બર 1956ના રોજ તેમનું અવસાન થયું. જો કે આ પછી આરપીઆઈ અસ્તિત્વમાં તો આવી, પણ સમયની સાથે તેની ધાર ઓછી થતી ગઈ. પછી 1970માં દલિત પેન્થરનો સમય આવ્યો, જેણે દલિત રાજકારણને કોઈ ધાર ભલે ન આપી પરંતુ હિંમત ચોક્કસ આપી. તેની પ્રવૃત્તિ માત્ર મહારાષ્ટ્ર પુરતી મર્યાદિત રહી.

આ પણ વાંચોઃ RSS ની બંધારણ બદલવાની વાતે ચૂંટણી પાસું પલટી નાખ્યું?

દલિત રાજનીતિને નવી ઓળખ આપવાનો શ્રેય માન્યવર કાંશીરામને જાય છે, જેઓ હાલ બહુજન સમાજ પાર્ટીના રૂપમાં માયાવતીના અનુગામી છે. કાંશીરામની વિશેષતા એ હતી કે તેમણે દલિત રાજકારણને માત્ર દલિત જાતિઓ સુધી સીમિત ન રાખ્યું, પરંતુ તેમાં તમામ વંચિત સમુદાયોને સામેલ કર્યા. તેમની સાયકલ યાત્રા ભારતીય રાજનીતિમાં લાંબા સમય સુધી યાદ રહેશે અને એ પણ યાદ રહેશે કે બામસેફની રચના કરીને તેમણે દલિત સમાજના નોકરીયાત વર્ગને રાજકીય ચેતનાથી સજ્જ કર્યા. પરિણામ એ આવ્યું કે બસપા, પહેલા સમાજવાદી પાર્ટી અને બાદમાં ભાજપ સાથે મળીને ઉત્તર પ્રદેશમાં સરકાર બનાવવામાં સફળ રહી અને 2007માં આ પાર્ટી સફળતાના શિખરે પહોંચી અને રાજ્યમાં પોતાના દમ પર સરકાર બનાવવાનો માર્ગ મોકળો કર્યો.

આ પણ વાંચોઃ 'અબકી બાર ચારસો પાર'નો નારો અને ડૉ. આંબેડકરની ચેતવણી

પરંતુ આ વાત 2007ની હતી અને હવે આ ઘટનાને 16-17 વર્ષ વીતી ગયા છે. દરમિયાન બસપા દિવસેને દિવસે તેની શાખ ગુમાવતી જઈ રહી છે. આનો અંદાજ એ વાત પરથી લગાવી શકાય છે કે એક સમયે બહુજન રાજનીતિ કરતી બસપા હવે રાજકીય ગલિયારાઓમાં માત્ર જાટવ સમાજની રાજનીતિ કરતી પાર્ટી બની ગઈ છે. અને હવે આ ઓળખને પણ ફટકો પડ્યો છે. નગીના સીટ પોતાના દમ પર જીતીને ચંદ્રશેખરે સાબિત કરી દીધું છે કે જાટવ સમાજના લોકો પણ હવે બસપા પર વિશ્વાસ ગુમાવી રહ્યાં છે.

આંકડાઓની વાત કરીએ તો 2019માં જ્યારે લોકસભા ચૂંટણી યોજાઈ હતી ત્યારે બસપા અને સપા વચ્ચે ગઠબંધન હતું. આ ચૂંટણીમાં બસપાને કુલ 19.34 ટકા વોટ મળ્યા હતા અને સીટોની સંખ્યા 10 હતી. સમાજવાદી પાર્ટીને કુલ 18.11 ટકા વોટ મળ્યા હતા, પરંતુ સીટોની સંખ્યા માત્ર પાંચ હતી. આ વખતે BSP ભારત ગઠબંધનમાં જોડાઈ ન હતી અને ભાજપની 'B' પાર્ટીનું કલંક સહન કરવું પડ્યું હતું. પરિણામ એ આવ્યું કે તેની વોટ ટકાવારીમાં દસ ટકાથી વધુનો ઘટાડો થયો અને સફળતા શૂન્ય રહી.

પરંતુ એ નોંધવું જોઈએ કે આ દલિત રાજનીતિની નહીં પણ પાર્ટી તરીકે બસપાની નિષ્ફળતા છે. આજે દલિત રાજનીતિની સ્થિતિ એવી છે કે દેશના વંચિત સમુદાયોની તમામ ચળવળોના કેન્દ્રમાં આંબેડકરવાદ છે. આ ચૂંટણીમાં ડો. આંબેડકરનું લખેલું બંધારણ કેન્દ્રસ્થાને રહ્યું. જેણે પ્રચંડ બહુમતિના નશામાં ધૂત થયેલી ભાજપને 240 એ લાવીને પટકી દીધી. ફરક એટલો છે કે દલિત રાજકારણ જે નદીની જેમ વહેતું હતું, તેણે પોતાનો રસ્તો સ્વયં શોધી લીધો છે. હવે આ રાજકારણ પર કોઈ પોતાનું લેબલ લગાવી લે તેવી કોઈ શક્યતા દૂર દૂર સુધી જણાતી નથી. ચંદ્રશેખરનો ઉદય તેનું ઉદાહરણ છે. પણ તેમણે દલિત રાજકારણની કસોટી પર ખરા ઉતરવાનું હજુ બાકી છે. તેના માટે તેમણે પોતાની પાર્ટીની વિશ્વસનીયતા ઉભી કરવી પડશે.

આ પણ વાંચોઃ ડૉ. આંબેડકરના આ સવાલોનો RSS પાસે કોઈ જવાબ છે?

હાલ તો દલિત રાજકારણ જડતાનો શિકાર નથી. પરંતુ તેની સ્પર્ધા વર્ચસ્વવાદી રાજનીતિ સાથે છે, દલિત રાજકારણ કરનારા રાજકારણીઓએ પણ આ વાત સમજવી પડશે. હવે એ દિવસો ગયા જ્યારે કોઈ વ્યક્તિ ડૉ. આંબેડકરનો ફોટો હાથમાં લઈને પોતાને દલિત રાજકારણી ગણાવતી હતી. રામવિલાસ પાસવાન આનું શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ બની રહ્યાં, જેઓ દલિત રાજકારણી તરીકે જાણીતા હતા પરંતુ તેઓ ક્યારેય દલિત રાજકારણના વાહક બની શક્યા નહીં. આ જ સ્થિતિ હાલ બસપાની છે. (શીર્ષક પંક્તિઃ કવિ કિસન સોસા)

આગળ વાંચોઃ રઘલા, મેતરના છોકરાને વરઘોડો ન હોય, આ બેનાળી જોઈ છે?